I/  Sông Hương trong không gian núi rừng Trường Sơn. (Ở thượng lưu)

1/ Là bản trường ca của rừng già

• Chảy giữa đại ngàn Trường Sơn, giữa đá, núi, bóng cây cổ thụ, sông Hương mang hai vẻ đẹp : vừa hùng tráng lại vừa trữ tình.

+ Vẻ hùng tráng: rầm rộ giữa những bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc giữa những đáy vực bí ẩn.

• Với việc sử dụng một loạt những động từ mạnh, đặt trong các vế câu liên tiếp, tác giả đã gợi ra những âm hưởng rất hào hùng của một bản trường ca.

+ Vẻ trữ tình : Sông Hương trở nên dịu dàng và say đắm khi đi qua những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng.

2/ Là cô gái Di – gan phóng khoáng và man dại

• Cô gái Di – gan : Là cô gái thuộc bộ tộc sống du mục vì vậy mà có tính cách rất tự do, mạnh mẽ, phóng khoáng. Đặc biệt, hình ảnh cô gái Di – gan đã gợi cho ta nghĩ tới vũ khúc Flamenco cháy bỏng, cuồng nhiệt , say đắm và tình tứ.
• Vẻ nguyên sơ, hoang dã, thâm nghiêm của rừng già đã đem đến cho Sông Hương một vẻ đẹp mà theo suy cảm của nhà văn thì nó giống như một cô gái Di – gan phóng khoáng và man dại. Những cô gái Bô – hê – miêng từ lâu vẫn được biết đến là những người thích sống lang thang , tự do và yêu ca hát. Đó là những thiếu nữ có vẻ đẹp man dại và đầy quyến rũ. Ví sông Hương với những cô gái Di-gan, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã khắc vào tâm trí người đọc một ấn tượng mạnh về vẻ đẹp hoang dại nhưng cũng rất thiếu nữ, rất tình tứ của con sông. Đó là vẻ đẹp tự nhiên, vẻ đẹp của một tâm hồn tự do và trong sáng.

3/ Sông Hương như một người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở.

Không chỉ giúp cho bạn đọc có thêm một góc nhìn, một sự hiểu biết về vẻ đẹp hùng vĩ, man dại nhưng cũng đầy chất thơ của Sông  Hương, nhà văn còn muốn đem đến một cái nhìn sâu hơn, muốn “ghi công” của sông Hương như “một đấng sáng tạo” đã góp phần tạo nên, giữ gìn và bảo tồn văn hóa của một vùng thiên nhiên, xứ sở. Lâu nay, ta mới chỉ nhìn sông Hương ở vẻ đẹp bên ngoài của nó mà hầu như không biết rằng con sông còn là một khởi nguồn, một sự bắt đầu của một không gian văn hóa – văn hóa Huế. Sẽ không quá nếu ai đó nói rằng : “ Không có sông Hương thì khó có thể có văn hóa Huế ngày nay”. Bởi từng ngày từng giờ, sông Hương vươn mình chảy ra cửa bể Thuận An thì cũng từng ngày từng giờ dòng sông đem đến, duy trì và bồi đắp “phù sa” cho cả một vùng văn hóa đã được hình thành ở trên và hai bên bờ sông. Ấy thế nhưng, dòng sông hình như không muốn bộc lộ cái công lao to lớn ấy. Nó đã âm thầm chảy và đã lặng lẽ cống hiến cho Huế nhiều thế kỉ qua. Đây chính là chiều sâu vẻ đẹp và “nhân cách” của dòng sông, là nét “tính cách” đáng trân trọng của Hương giang mà Hoàng Phủ Ngọc Tường muốn khắc họa. (289)

II/ Sông Hương ở ngoại vi thành phố Huế

Sau cái khởi nguồn ở vùng thượng lưu , sông Hương tiếp tục hành trình cam go, vất vả của mình để đến với Huế. Trước khi chảy vào lòng thành phố thân thương, nó đã kịp để lại những dấu ấn của riêng mình.

1/ Sông Hương – người con gái đẹp của cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại

Vẻ đẹp của sông Hương trước khi vào thành phố Huế là một cái đẹp mềm mại của một người con gái đang phô khoe những đường cong tuyệt mĩ. Bằng nghệ thuật so sánh, nhà văn đã ví sông Hương “như người gái đẹp đang nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại được người tình mong đợi đến đánh thức” . Với lối so sánh ấy, dòng chảy uốn lượn của con sông, những khúc quanh co của nó hiện lên như những đường cong trên cơ thể của một người thiếu nữ đương thì xuân sắc: sông Hương đã chuyển dòng một cách liên tục vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm. Về mặt địa lí, hành trình đến với “người tình mong đợi” của “người gái đẹp” này khá gian truân và nhiều thử thách khi nó phải vượt qua điện Hòn Chén, vấp Ngọc TRản, bãi Nguyệt Biều, Lương Quán. Nhưng dường như trong chính quá trình ấy, sông Hương lại có cơ hội để phô khoe tất cả những vẻ đẹp của mình – vẻ đẹp gợi cảm của người thiếu nữ đi ra từ cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại.

Có thể thấy, bằng một lối hành văn uyển chuyển , ngôn ngữ đa dạng và giàu hình ảnh , Hoàng Phủ Ngọc Tường đã diễn tả một cách sinh động và hấp dẫn những khúc quanh, ngã rẽ của con sông. Mỗi đường đi, nước bước của sông Hương đều gắn liền với những địa danh khác nhau của xứ Huế và được nhà văn dành cho một cách diễn đạt riêng. Nhờ đó mà hành trình về xuôi của sông Hương không đơn điệu, nhàm chán mà trái lại luôn luôn biến hóa khiến người đọc đi từ ngạc nhiên, thú vị này đến bất ngờ, ấn tượng khác. Có những câu văn giàu chất họa đến mức ta cứ ngỡ như đường cọ của người họa sĩ đang đưa những nét vẽ về sông Hương trên bức tranh thiên nhiên của xứ Huế : vòng qua thềm bãi Nguyệt Biều, Lương Quán … vẽ một đường cung thật tròn về phía Đông Bắc. Lại có những câu văn gợi một nét mơ hồ với nhiều liên tưởng và cảm xúc: Sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn.  Thủ pháp nhân hóa và so sánh được sử dụng kết hợp với hệ thống ngôn từ giàu cảm xúc và hình ảnh cũng góp phần đáng kể vào việc khắc họa một dòng sông thơ mộng, trữ tình. Nó khiến cho cảm nhận về con sông như người con gái đẹp càng trở nên rõ nét và gợi cảm hơn : Sông Hương ôm lấy chân đồi Thiên Mụ trước khi xuôi dần về Huế ; sông Hương như con người, nó biết tự làm mới mình, trang điểm cho mình đẹp hơn trước khi nó đến gặp người tình mà nó mong đợi : vượt qua một lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản để sắc nước trở nên xanh thẳm, sông Hương như tấm lụa mềm trên cơ thể người thiếu nữ…

Tóm lại, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã “vẽ” lên bằng chất liệu ngôn từ cái dáng điệu yêu kiều và rất tạo hình của sông Hương khi nó ở ngoại vi thành phố Huế. Nhà văn không chỉ tái hiện lại một cách chân thực dòng chảy địa lí tự nhiên của con sông mà quan trọng hơn biến cái thủy trình ấy thành “hành trình đi tìm người yêu” của một người con gái đẹp, duyên dáng và tình tứ. Đây cũng chính là cảm nhận riêng, độc đáo và rất đặc sắc của nhà văn về sông Hương trước khi nó chảy vào lòng thành phố thân yêu.

2/ Sông Hương – vẻ đẹp “trầm mặc”,  “như triết lí, như cổ thi”

Đi giữa thiên nhiên, sông Hương cũng chuyển mình ngày đêm bên những lăng tẩm, thành quách của vua chúa thời Nguyễn. Con sông hiền hòa ở ngoại vi thành phố Huế, đến đây, như đang nép mình “bên giấc ngủ nghìn năm của những vua chúa được phong kín trong lòng những rừng thông u tịch”. Chảy bên những di sản văn hóa ấy, con sông như bỗng trở nên nghiêm trang hơn, nó như khoác lên mình chiếc áo “trầm mặc” mang cái “triết lí cổ thi” của cổ nhân . Dòng sông hay chính là dòng chảy lịch sử vẫn bền bỉ chảy qua năm tháng? Trên hành trình của một con sông mềm mại như lụa , nhà văn đã “hướng ống kính máy quay” ra xung quanh hai bên bờ sông. Hình ảnh thu được là không gian văn hóa Huế thể hiện ở cảnh sắc thiên nhiên và những lăng tẩm, đền đài của vua chúa thời Nguyễn: sông Hương trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách… Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc trên nền trời tây nam thành phố, “sớm xanh, trưa vàng, chiều tím”. Vậy là sông Hương đi trong vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên Huế và chính nó lại là tấm gương phản chiếu nét đẹp của cảnh quan đất trời hai bên bờ sông. Không có sông Hương, những ngọn đồi ở ngoại vi Huế vẫn có vẻ đẹp riêng nhưng vẻ đẹp ấy sẽ mất đi cái long lanh, cái đa sắc màu và không còn những “điểm cao đột khởi” xuất hiện như một điểm nhìn văn hoá, thưởng thức. Sông Hương chính là “trung tâm cảnh”, là linh hồn của thiên nhiên cảnh vật.

III/ Sông Hương giữa lòng thành phố Huế

Cuối cùng, sông Hương cũng đến được nơi mà nó cần đến, cũng gặp được thành phố thân yêu mà nó mong đợi. Có lẽ vì thế mà con sông vui tươi hẳn lên. Như đã tìm đúng đường đi , sông Hương cập bến thành phố thân yêu giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long để rồi giáp mặt thành phố ở cồn Giã Viên  . Đến đây, sông Hương giống như một cô gái đẹp e lệ, dịu dàng, nghiêng mình “chào” Huế : … sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ sang đến Cồn Hến… như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu. Giống như sông Xen ở Pa – ri , sông Đa – nuyp ở Bu-đa- pét , sông Hương nằm ngay giữa lòng thành phố thân yêu của mình.

1/ Sông Hương giống như một điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế.

• Sau khi làm dáng, uốn một cánh cung rất nhẹ, sông Hương đã nằm ngay giữa lòng thành phố yêu quý của mình. Khi ở giữa lòng thành phố, sông Hương mang một đặc điểm rất riêng ấy là lưu tốc rất chậm. Chính vì lẽ đó mà nhà văn HPNT đã ví sống Hương như một điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế. Trong tiếng Anh, “slow” nghĩa là chậm và sông Hương như một giai điệu trữ tình chậm rãi chỉ “dành riêng cho Huế” mà thôi. Có thể thấy, nhà văn đã rất tinh tế khi nhìn ra một đặc trưng cho dòng Hương giang. So với các dòng sông khác ở Việt Nam và trên thế giới, lưu tốc của sông Hương rất chậm. Điều này đã được nhà văn lí giải từ đặc điểm địa lí: Những chi lưu ấy, cùng với hai hòn đảo nhỏ trên sông đã làm giảm hẳn lưu tốc của dòng nước, khiến cho sông Hương khi đi qua thành phố đã trôi đi chậm, thực chậm, cơ hồ chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh. Và để làm nổi bật hơn cái đặc trưng này, nhà văn đã có những liên tưởng, so sánh sông Hương với sông Nê – va – con sông chảy băng băng qua trước cung điện Pê – tec – bua cũ để ra biển Ban – tích . Lưu tốc của con sông này nhanh đến mức không kịp để cho lũ hải âu nói một điều gì với người bạn của chúng đang ngẩn ngơ trông theo.

• Tuy nhiên, tất cả những lí giải và so sánh nêu trên chưa lột tả hết được ý nghĩa của cái mệnh đề mà nhà văn đã khái quát về sông Hương khi nó chảy giữa lòng thành phố : điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế. Mượn câu nói của Hê – ra – clit – nhà triết học Hi Lạp trong một cách nói thật hình ảnh : khóc suốt đời vì những dòng sông trôi quá nhanh, HPNT đã đem đến một kiến giải khác hết sức thú vị và độc đáo về lưu tốc của dòng sông mà ông yêu quý. Đó là cách lí giải từ “trái tim”, từ chính tình yêu sâu nặng của nhà văn dành cho Huế : dòng Hương chảy chậm, dòng chảy lững lờ là vì nó quá yêu thành phố của mình , nó muốn được nhìn ngắm nhiều hơn nữa thành phố thân thương trước khi phải dời xa, đó chính là sự ngập ngừng, những vấn vương của một nỗi lòng.

2/ Sông Hương – người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya

Viết về sông Hương giữa lòng thành phố, HPNT không quên một nét đẹp văn hóa mang tính đặc trưng gắn liền với dòng sông thơ mộng này . Đó là những đêm trình diễn âm nhạc cổ điển Huế trên sông Hương. Ở góc nhìn âm nhạc này, tác giả gọi sông Hương là người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya . Ai đã từng đến Huế , thưởng thức nền âm nhạc , được xem các nghệ sĩ biểu diễn âm nhạc trên sông vào những đêm khuya mới thấy hết vẻ đẹp của âm nhạc và màu sắc văn hóa đặc trưng nơi đây. Toàn bộ nền âm nhạc ấy, trong cảm nhận của tác giả, nó chỉ thực sự là chính nó khi sinh thành trên mặt nước Hương giang, trong một khoang thuyền nào đó, giữa những tiếng rơi bán âm của những mái chèo khuya .

Dẫn ra câu chuyện về một người nghệ nhân già , chơi đàn hết nửa thế kỉ, khi nghe người con gái độc câu thơ “ Trong như tiếng hạc bay qua/ Đục như tiếng suối mới sa nửa vời” bỗng nhổm dậy vỗ đùi chỉ vào trang sách của Nguyễn Du mà thốt lên: Tứ đại cảnh (một điệu nhạc Huế), Hoàng Phủ Ngọc Tường đã một lần nữa khẳng định mối quan hệ gắn bó không thể tách rời giữa sông Hương và nền âm nhạc cổ điển Huế. Đây chính là văn hoá Huế nói chung và vẻ đẹp của sông Hương nói riêng, vẻ đẹp hiếm thấy ở bất kì một dòng sông nào ở trong nước cũng như trên thế giới.

3/ Sông Hương – người tình dịu dàng và chung thủy

• Khi dời khỏi kinh thành, sông Hương chếch về hướng chính bắc . Tuy nhiên, do đặc điểm địa lí của nước ta (hầu hết các dòng sông đều chảy theo hướng đông để đổ ra biển) nên thủy trình của dòng sông đã phải thay đổi. Nó phải chuyển dòng sang hướng đông và như vậy sẽ lại đi qua một góc của thành phố Huế ở thị trấn Bao Vinh xưa cổ . Đó là đặc điểm địa lí tự nhiên của dòng sông. Nhưng trong con mắt của người nghệ sĩ tài hoa HPNT thì khúc ngoặt ấy lại là biểu hiện của nỗi vương vấn thậm chí có chút “lẳng lơ kín đáo” của người tình chung thủy và chí tình . Nhà văn tưởng tượng, hình dung sông Hương như nàng Kiều trở lại tìm Kim Trọng để nói một lời thề trước khi đi xa . Đây thực sự là một phát hiện, một liên tưởng thú vị , độc đáo và đậm màu sắc văn chương của tác giả về dòng sông thân thương của xứ Huế.