BÀI CA NGẤT NGƯỞNG

Nguyễn Công Trứ

I/ Tác giả – tác phẩm

1/ Tác giả Nguyễn Công Trứ

• Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858), quê ở Hà Tĩnh, xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo.
• Ông là người có tài, có cá tính, đỗ đạt làm quan nhưng con đường làm quan gặp nhiều thăng trầm.
• Sự nghiệp sáng tác:

+ Hiện còn hơn 150 tác phẩm sáng tác ở nhiều thể loại như phú, hát nói, thơ Đường luật,… bằng chữ Nôm và thành công nhất là ở thể hát nói.

+ Nội dung: thể hiện rõ nhân cách độc đáo của mình. Đó là con người giàu năng lực, cốt cách tài tử, phong lưu, dám khẳng định cá tính của bản thân mình.

2/ Tác phẩm “Bài ca ngất ngưởng”

• Hoàn cảnh sáng tác: bài thơ được sáng tác trong thời gian Nguyễn Công Trứ về cáo quan ở ẩn tại quê nhà.
• Thể loại : hát nói ( là thể tổng hợp giữa ca nhạc và thơ , có tính chất tự do, thích hợp với việc thể hiện con người cá nhân).
• Đề tài: thái độ sống của bản thân theo lối tự thuật
• Bố cục: 2 phần

+ 6 câu đầu : thái độ ngất ngưởng khi làm quan

+ 13 câu còn lại : thái độ ngất ngưởng khi cáo quan về hưu.

II/ Phân tích văn bản

1/ Thái độ ngất ngưởng khi làm quan (6 câu đầu)

a/ Khái niệm “ngất ngưởng”

• Hai chữ “ngất ngưởng” xuất hiện rất nhiều lần trong bài thơ: nhan đề là “Bài ca ngất ngưởng” và còn được tác giả sử dụng đến bốn lần ở những vị trí then chốt (câu 4,8,12 và câu cuối).
• Theo từ điển: “ngất ngưởng” là từ dùng để chỉ trạng thái ở tư thế cao, nghiêng ngả, lắc lư, không vững vàng, chực đổ nhưng không không đổ.
• Theo quan điểm của Nguyễn Công Trứ: “ngất ngưởng” là sự thể hiện của bản tính cao ngạo, thoát ra ngoài khuôn khổ của xã hội phong kiến chuyên chế, đó là phong cách sống có bản lĩnh cá nhân, khác đời, hơn đời. Từ “ngất ngưởng” xuất hiện nhiều lần trong bài thơ đã thể hiện sự nhất quán trong phong cách sống của NCT khi làm quan (xử thế) và khi về hưu (xuất thế), một phong cách sống tôn trọng sự trung thực, tôn trọng cá tính, không chấp nhận sự uốn mình, ràng buộc của lễ giáo “khắc kỉ, phục lễ”.

b/ Thái độ ngất ngưởng khi làm quan (6 câu đầu)

• Thái độ ngất ngưởng được thể hiện trước hết ở ý thức trách nhiệm với cuộc đời và lòng kiêu hãnh, tự tin về bản thân:

Vũ trụ nội mạc phi phận sự

Câu thơ mở đầu được viết bằng chữ Hán mang sắc thái trang trọng với ý nghĩa: mọi việc trong trời đất đều là phận sự của ta. Với cách nói này, tác giả đã kiêu hãnh khẳng định sự có mặt của cá nhân mình trong cõi thế. Tác giả ngầm khẳng định mình có tài nhiều mặt, có khả năng hoạt động trên nhiều lĩnh vực  của cuộc sống, tự hào về vai trò lớn lao của mình trong cuộc chơi của kẻ tài tử mang nợ công danh.

Câu thơ đã nói lên tuyên ngôn về chí làm trai của nhà thơ, thể hiện quan niệm sống là hành động.

• Thái độ sống ngất ngưởng lại được thể hiện ở quan niệm về việc làm quan rất khác người – đó vừa là danh lại vừa là nợ:

Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng

Ý thức về tài năng, về sự nghiệp của mình , NCT tự xưng là “ông Hi Văn”, đó là thái độ tự tôn cái tôi bản ngã mà thói thường bị xã hội phong kiến xóa nhòa. Ông tự ngưỡng mộ tài bộ của mình, tự đề cao tài năng, bản lĩnh của cá nhân. “đã vào lồng” là cách nói rất ngông, thể hiện quan niệm làm quan vừa là danh lại vừa là nợ. Là danh vì làm quan là cơ hội để chứng tỏ bản thân. Là nợ vì làm quan là bị ràng buộc trách nhiệm, là chấp nhận cuộc sống gò bó, mất tự do chốn quan trường.

Tuy nhiên, vì ý thức trách nhiệm, vì kiêu hãnh tự tin nên ông vẫn theo đuổi con đường khoa cử – học, thi, đỗ đạt, ra làm quan để có cơ hội thực hiện hoài bão giúp nước, cứu đời.

• Phong thái sống ngất ngưởng của Uy Viễn tướng quân còn tiếp tục được thể hiện ở thái độ kiêu hãnh, tự hào khi liệt kê lại những việc lớn đã làm trong đời:

Khi thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông

Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng

Lúc bình Tây, cờ đại tướng

Có khi về Phủ Doãn Thừa Thiên

Ông Hi Văn là người có thực tài và thực danh. Học hành thi cử, ông dám thi thố với thiên hạ : “Cái nợ cầm thư phải trả xong” . Những câu thơ dài ngắn khác nhau đã tạo ra nhịp điệu của lời kể, liệt kê các công việc, các chức tước mà ông đã trải qua cốt để khoe, để khoa trương những gì làm nên “tay ngất ngưởng”:

+ Tài học (đỗ thủ khoa)

+ Tài chính trị (Tham tán, Tổng đốc)

+ Tài quân sự (thao lược)

• Nhà thơ tự hào mình là người có tài năng lỗi lạc, danh vị vẻ vang, văn võ toàn tài. Qua lời kể, ta thấy được ý thức trách nhiệm, thái độ tự tin, kiêu hãnh của NCT đã được cụ thể hóa bằng hành động đóng góp hết mình cho đất nước trong suốt 30 năm làm quan. Những cống hiến ấy không chỉ thể hiện tài năng hơn đời mà còn nói lên tấm lòng ưu dân ái quốc của ông.

2. Ngất ngưởng khi là một hưu quan

a/ Thể hiện ở sự kiện về hưu

“Đô môn giải tổ chi niên

Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng”

Sự kiện cởi mũ áo về quan là một sự kiện hết sức hệ trọng, là bước ngoặt lớn trong cuộc đời của người làm quan, nhất là đối với một vị quan to như Nguyễn Công Trứ. Thông thường, trước sự kiện ấy sẽ có những nghi lễ biểu hiện sự trọng thị, lưu luyến của triều đình : tiệc tiễn, tặng thơ, vua ban vật phẩm,… Tuy nhiên, NCT không nhắc gì đến những việc ấy mà chỉ nói đến một sự kiện, một việc làm ngược đời, trái khoáy. Nếu là người khác thì sẽ có cờ tán , võng lọng, xe ngựa nghiêm trang nhưng NCT lại ngất ngưởng trên lưng con bò vàng đi giữa kinh kì. Con bò ấy cũng là biểu hiện của sự trái khoáy bởi vì bò là giống vật thấp kém (bò mà còn là bò cái thì lại càng trái khoáy hơn), bò mà lại được trang sức bằng đạc ngựa (trang sức sang, quý của loài vật quý tộc).

Chưa hết, tương truyền, NCT còn buộc cái mo cau vào đuôi con bò với một tuyên ngôn “để che miệng thế gian”, trêu ngươi, khinh thị cả kinh kì, cả ông và con bò của ông đều ngất ngưởng:

Xuống ngựa, lên xe nọ tưởng nhàn

Lợm mùi giáng chức với thăng quan

Điền viên một chiếc xe bò cái

Sẵn tấm mo che miệng thế gian

(Thơ đề mo cau)

b/ Thể hiện ở lối sống tự do, phóng khoáng, biết thưởng thức những thú vui có trong đời (khác với các nhà nho thường ít khi bộc lộ sở thích, càng không thể hiện nhu cầu hưởng thụ hưởng thụ cá nhân).

• Đối với người, để sống một cuộc sống thanh tao, ẩn dật , người ta thường tìm đến thú vui điền viên, sơn thủy, hoặc khắc khổ tu hành, hoặc đến với thiền học để tìm sự giác ngộ. Nhưng với NCT, ông đã tìm tới việc hưởng thụ để thỏa chí riêng mình : cầm, kì, thi, tửu và cả giai nhân.
• Khi lên chùa, chốn cửa thiền vốn chay tịnh trang nghiêm , theo sau ông cũng có vài bóng “hường hường yến yến” . Câu thơ “Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì” đã gợi cảnh một nhóm người lên vãn chùa với hình ảnh thủng thẳng của một ông già và sự nhõng nhẽo của các cô gái trẻ.
• Nhưng chơi bời mà không vướng tục, tìm đến cõi phật cửa tiên mà vẫn là con người trần thế. Đây không phải là chuyện ham sống, ham chơi, ham hưởng thụ mà NCT muốn thể hiện cá tính, đối lập với XHPK khắt khe, cổ hủ và giả tạo.

c/ Thể hiện ở thái độ sống an nhiên, tự tại, vượt lên khỏi những được mất của cuộc đời, những khen chê của dư luận

Được mất dương dương người thái thượng

Khen chê phơi phới ngọn đông phong

• Người đời luôn sống vì những cái được, mất, khen , chê. Còn với NCT, ông không quan tâm đến chuyện được – mất, không bận lòng trước sự khen – chê , luôn vui phơi phới như đi trong ngọn gió xuân ấm áp.
• Tận hiến hết mình và cũng tận hưởng hết mình , NCT rất nhiệt thành với sự hưởng thụ cá nhân . Tuy không là phật, là tiên nhưng cũng không phải là kẻ tầm thường, phàm phu tục tử.

3/ Ba câu cuối chính là lời tổng kết về phong cách sống ngất ngưởng

Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn Phú

Nghĩa vua tôi cho trọn đạo sơ chung

Trong triều ai ngất ngưởng như ông?

• Nguyễn Công Trứ tự xếp mình ngang hàng với những danh tướng lỗi lạc về tài năng , hiển hách về sự nghiệp, cao cả về nhân cách của Trung Hoa thời xưa: Trái Tuân, Nhạc Phi, Hàn Kì, Phú Bật – những con người tài năng xuất chúng của đời Tống, đời Hán.
• Ông cũng khẳng định mình là một bề tôi trung thành, luôn giữ trọn vẹn đạo vua tôi.
• Khẳng định sự khác đời, hơn đời của phong cách ngất ngưởng. Khẳng định trong triều không ai như mình, không ai bằng mình. Điều đó thể hiện sự đối lập của NCT với đám quan lại đương thời.
• Câu hỏi tu từ khép lại bài thơ là thái độ tự tin, bằng lòng của NCT về phong cách sống có bản lĩnh cá nhân mà ông suốt đời tâm niệm.

Tóm lại: Những biểu hiện trên của lối sống ngất ngưởng đều tập trung thể hiện bản lĩnh, cá tính và sự tự tin của một con người có cốt cách độc đáo khi nhìn lại mình và tự thể hiện mình. Lối sống ấy  đã góp phần quan trọng làm nên vẻ đẹp nhân cách của Nguyễn Công Trứ: một con người giàu năng lực, dám sống cho mình, bỏ qua sự gò bó của lễ giáo và theo đuổi cái tâm tự nhiên.

III/ Tổng kết

1/ Nghệ thuật

Thể hát nói rất phù hợp với việc bày tỏ tư tưởng, tình cảm, sự tự do, phóng túng, thoát ra khỏi khuôn khổ của tác giả.

2/ Nội dung

• NCT trong bài thơ là hình ảnh tiêu biểu cho mẫu người tài tử ở hậu thời kì văn học trung đại Việt Nam. Đó là một con người từng làm nên sự nghiệp lớn, tâm hồn tự do, phóng khoáng, bản lĩnh sống mạnh mẽ, ít nhiều có sự phá cách về quan niệm sống, vượt ra khuôn sáo khắt khe của lễ giáo phong kiến.
• Lối sống ngất ngưởng của NCT là phong thái sống có bản lĩnh, có cá tính, trung thực, thẳng thắn , ý thức rất rõ về bản thân mình . Lối sống đó có ý nghĩa nhân văn sâu sắc: giải phóng con người khỏi những ràng buộc để được sống tự do, đề cao cá tính và khẳng định bản ngã con người.

3/ Ý nghĩa của bài thơ

Ý nghĩa tích cực của phong cách sống ngất ngưởng

• Đó là lối sống có trách nhiệm với đời , cần phải tận lực cống hiến và cống hiến có kết quả . Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng cần phải biết hưởng thụ những niềm vui mà cuộc sống dành cho mình.
• Đó còn là lối sống trung thực, dám là chính mình , vượt ra khỏi khuôn mẫu “khắc kỉ phục lễ” rất chật chội và giả dối.
• Hiểu được ý nghĩa tích cực ấy để mỗi chúng ta biết phân biệt với lối sống lập dị , sống gấp – lối sống chỉ biết tận hưởng, thực dụng , buông thả, vô trách nhiệm.
• Giúp cho thế hệ trẻ hiểu và hình thành phong cách sống có bản lĩnh cá nhân – phong cách sống tích cực trong mọi thời đại.