TÂY TIẾN

QUANG DŨNG

I. TÌM HIỂU CHUNG

1.Tác giả Quang Dũng

– Quang Dũng (1921 – 1988) quê ở Xứ Đoài – Đan Phượng – Hà Tây, nay là thủ đô Hà Nội. Quê hương Xứ Đoài đã từng in dấu đậm nét trong thơ Quang Dũng  (Tôi nhớ xứ Đoài mây trắng lắm !  Đôi mắt người Sơn Tây).

– Quang Dũng là một nghệ sĩ đa tài: làm thơ, viết văn, soạn nhạc, vẽ tranh,…nhưng trước hết ông vẫn là một nhà thơ xuất sắc của nền thơ Việt Nam hiện đại.  Nhờ tài vẽ tranh , soạn nhạc ấy mà ta thấy được chất nhạc, chất họa trong thơ Quang Dũng rất rõ.

– Quang Dũng là một nhà thơ trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống Pháp. Là một chiến sĩ, một người lính, khoác áo lính, tham gia ở các chiến trường, từng là đại đội trưởng của binh đoàn Tây Tiến.  Chính vì lẽ đó mà thơ Quang Dũng rất chân thực và sống động bởi vì tất cả những hơi thở nóng hổi của chiến trường đã đi thẳng vào trong thơ Quang Dũng. Quang Dũng viết về những ngày tháng chiến đấu ấy bằng tất cả sự trải nghiệm thấm thía của mình chứ không phải người đứng ngoài quan sát một cách hời hợt  => xúc động hơn, có sức mạnh truyền cảm hơn và có giá trị hơn rất nhiều.

– Phong cách nghệ thuật : lãng mạn, hào hoa, phóng khoáng và hồn hậu. Là một trong  những học sinh,  sinh viên của Hà Nội, hành trang mang theo vào chiến trường còn thơm mùi sách vở do vậy những lời thơ  của Quang Dũng bên cạnh chất hào hùng của cuộc chiến vẫn mang đậm nét lãng mạn, thể hiện phần sâu thẳm của tâm hồn

2. Bài thơ Tây Tiến

Là bài thơ tiêu biểu nhất cho đời thơ Quang Dũng , thể hiện tập trung nét đặc sắc phong cách nghệ thuật của nhà thơ . Tây Tiến cũng là một trong những bài thơ hay nhất về đề tài người lính trong thơ ca thời kì kháng chiến chống Pháp.

a. Hoàn cảnh sáng tác.

– Tây Tiến là một đơn vị bộ đội được thành lập vào năm 1947, có nhiệm vụ phối hợp với bộ đội Lào bảo vệ biên giới Việt – Lào, đánh tiêu hao lực lượng quân đội Pháp ở Thượng Lào và miền Tây Bắc Bộ Việt Nam.  Địa bàn đóng quân và hoạt động của trung đoàn là miền núi rộng lớn và hiểm trở của biên giới Việt-  Lào bao gồm các tỉnh Sơn La, Lai Châu, Hòa Bình, miền Tây Thanh Hóa và Sầm Nưa. Sau một thời gian hoạt động ở Lào, đoàn quân Tây Tiến trở về Hòa Bình, thành lập trung đoàn 52.

– Chiến sĩ Tây Tiến phần đông là thanh niên, học sinh Hà Nội nên tâm hồn mang đậm nét lãng mạn, hào hoa . Bài thơ được viết trong thời kì đầu cuộc kháng chiến chống Pháp còn vô vàn những khó khăn, thiếu thốn.  Đặc biệt, đơn vị Tây Tiến lại chiến đấu trong hoàn cảnh rất gian khổ, vô cùng thiếu thốn về vật chất, bệnh sốt rét hoành hành dữ dội. Tuy vậy, họ vẫn sống rất lạc quan và chiến đấu rất dũng cảm với tinh thần ” quyết tử cho tổ quốc quyết sinh“.

– Quang Dũng là đại đội trưởng của trung đoàn Tây Tiến, cuối năm 1948 , ông được lệnh chuyển sang đơn vị khác. Một thời gian sau, khi đang ở Phù Lưu Chanh, một làng thuộc tỉnh Hà Đông, Quang Dũng viết bài thơ Nhớ Tây Tiến. Năm 1957, khi in lại trong tập Mây đầu ô, tác giả đặt nhan đề bài thơ thành Tây Tiến.

b. Nhan đề bài thơ.

– Bài thơ ban đầu có tên là Nhớ Tây Tiến. Như vậy cả bài thơ là một nỗi nhớ trải dài. Nhan đề đã cho thấy cảm hứng chủ đạo của bài thơ .

–  Tây Tiến tạo nên sự hàm súc, cô đọng, không cần nói nhớ  mà người đọc vẫn thấy được nỗi nhớ trải dài, xuyên suốt cả bài thơ. Với cách đặt tên nhan đề này đã tuân thủ đúng nguyên tắc của thơ đó là “mạch kị nông, ý kị lộ” .

c. Cảm hứng chủ đạo.

Bao trùm bài thơ là cảm hứng lãng mạn và tinh thần bi tráng

– Cảm hứng lãng mạn thể hiện ở cái tôi đầy cảm xúc, đầy tình cảm của tác giả; tác giả sử dụng thành công thủ pháp đối lập , nghệ thuật phóng đại và cường điệu => tạo nên chất phi thường, chất hào hùng của một thời Tây Tiến.

– Tinh thần bi tráng : Quang Dũng không trốn tránh hiện thực (những gian khổ, những hi sinh và cả những mất mát, đau thương) nhưng trong cái bi ấy, ta vẫn thấy tinh thần hào sảng, tính chất dũng cảm và một tinh thần đáng khâm phục của những người lính Tây Tiến.

d. Bố cục

– 14 câu thơ đầu : Nỗi nhớ về một Tây Tiến hùng vĩ, dữ dội.

– 8 câu tiếp theo : Nỗi nhớ về một Tây Tiến thơ mộng, trữ tình.

– 8 câu tiếp theo:  Dựng lên bức tượng đài bi tráng và bất tử về người lính Tây Tiến.

– 4 câu cuối : Lời ước hẹn của người lính Tây Tiến.

II. PHÂN TÍCH

1. 14 câu thơ đầu – Nỗi nhớ về một Tây Tiến hùng vĩ, dữ dội.

a. Hai câu thơ mở đầu gợi nhớ, gợi thương.

*  Sông Mã xa rồi, Tây Tiến ơi!

– Hành hương về quá khứ, Quang Dũng đã nhắc tới sông Mã như một biểu tượng đầu tiên của nỗi nhớ. Đây là dòng sông chạy dọc theo địa bàn biên giới Việt Nam với nhiều ghềnh thác dữ dội, một mình băng băng giữa núi rừng hùng vĩ. Sông Mã còn là dòng sông gắn liền với chặng đường hành quân vất vả của trung đoàn , từng chứng kiến và sẻ chia những buồn vui, những mất mát, hi sinh của người lính. Sông Mã không còn là dòng sông vô tri trên bản đồ địa lí, nó đã trở  thành người bạn, người thân, là nhân chứng lịch sử đi theo  bước quân hành của người lính Tây Tiến, ghi dấu bao nhiêu kỉ niệm.

– Hai tiếng  “xa rồi” gợi nhắc về thời gian, tất cả những kỉ niệm với đoàn quân Tây Tiến nay đã lùi xa vào dĩ vãng. Nhịp thơ 4/3 với dấu ngắt ở giữa dòng như một phút ngừng lặng để nhận ra sự trống trải, mênh mông trong thực tại , để sau đó, hiện tại mờ đi, nỗi nhớ ùa vào trong tiếng gọi tha thiết hướng về quá khứ.

– Tây Tiến ơi! Tiếng gọi tha thiết, khắc khoải. Dường như Tây Tiến không còn là tên của một đơn vị bộ đội nữa mà thân thiết, gắn bó như anh em máu thịt. Qua đó nói lên tình cảm gắn bó sâu nặng của nhà thơ với một thời, một vùng miền đã đi qua.

– Từ “ơi” thật thân thương được hiệp vần tinh tế với từ láy ” chơi vơi” ở câu sau khiến tiếng gọi như âm vang, đập vào vách đá, dội lại lòng người, da diết, bâng khuâng,…

* Nhớ về rừng núi, nhớ chơi vơi.

– Từ “nhớ” điệp lại ở đầu hai vế câu, diễn tả nỗi nhớ day dứt, miên man, ám ảnh không thể nguôi ngoai.

– Nhịp ngắt 4/3 chia câu thơ thành hai vế :

+ Vế đầu xác định đối tượng của nỗi nhớ “nhớ về rừng núi” – đó là không gian mênh mông của miền Tây với những địa danh như Sài Khao, Mường Lát, Pha Luông,…Những địa danh vừa gợi lên con đường hành quân vất vả, gian lao vừa gợi lên sự heo hút, hoang vu của thiên nhiên Tây Bắc. Và vì thế , nỗi nhớ không chỉ dừng lại ở rừng núi  miền Tây mà còn hướng về những năm tháng quá khứ gian lao với những người đồng đội.

+ Vế sau của câu thơ miêu tả sắc thái của nỗi nhớ  “nhớ chơi vơi”. ” chơi vơi ” là từ lấy vần với hai thanh không (thanh ngang) gợi độ cao phiêu du, bay bổng, gợi cảm giác về một nỗi nhớ vô hình, vô lượng, không thể đo đếm, một nỗi nhớ mơ hồ, đầy ám ảnh, nỗi nhớ ăm ắp, khôn nguôi.

=> Hai câu thơ đầu đã thể hiện cảm hứng chủ đạo của đoạn thơ và của cả bài thơ. Đó là nỗi nhớ tha thiết của người cựu chiến binh Tây Tiến hướng về miền Tây, trung đoàn Tây Tiến và những năm tháng kiêu hùng.

b. Nỗi nhớ hướng về những kỉ niệm với thiên nhiên và con người trên chặng đường hành quân gian nan, vất vả của đoàn quân Tây Tiến qua vùng rừng núi miền Tây Bắc.

* Bức tranh thiên nhiên heo hút, hiểm trở nhưng  cũng hùng vĩ , thơ mộng.

– Nét đặc sắc đầu tiên của thiên nhiên miền Tây trong kí ức Quang Dũng chính là màn sương rừng mờ ào: sương  phủ dày ở Sài Khao, sương bồng bềnh ở Mường Lát, và hình như đó cũng không chỉ là màn sương của thiên nhiên mà còn là màn sương mờ của kỉ niệm:

Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi

Mường Lát hoa về trong đêm hơi.

+ Bút pháp hiện thực trong câu thơ trên đã miêu tả chân thực sự khắc nghiệt của thiên nhiên miền Tây qua hình ảnh một đoàn quân dãi dầu mệt mỏi, khuất lấp trong sương. Nhịp ngắt 4/3 khiến trọng tâm câu thơ rơi vào chữ “lấp” – động từ có sức gợi tả màn sương rừng miền Tây mênh mông, dày đặc che kín cả một đoàn quân, trùm phủ, khuất mờ rừng núi.

+ Hiện thực khắc nghiệt đã được thi vị hóa bởi cảm hứng lãng mạn trong câu thơ tiếp theo: đêm sương trở thành đêm hơi bồng bềnh và những ngọn đuốc soi đường dọc con đường hành quân được nhìn như những đóa hoa chập chờn, lung linh, huyền hoặc,…. ( Cũng có thể hiểu “Hoa về trong đêm hơi” là hương hoa rừng lan tỏa theo bước chân người chiến sĩ). Câu thơ với nhiều thanh bằng đã làm đậm thêm sắc hư ảo của của màn sương rừng, sự huyền hoặc của hương hoa và còn như tái hiện trạng thái mơ mộng, bay bổng trong tâm hồn chiến sĩ.

– Nhớ đến miền Tây, có lẽ không thể nào quên được sự hiểm trở và hùng vĩ vô cùng của dốc núi:

Dốc lên khúc khuỷa , dốc thăm thẳm

Heo hút cồn mây, súng ngửi trời

Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống.

+ Ba câu thơ đã miêu tả sắc nét khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ và hiểm trở, qua đó làm hiện lên cuộc hành quân gian lao, vất vả, ý chí bất khuất, kiên cường của người chiến sĩ Tây Tiến.

+ Sự phối hợp dày đặc với 5 thanh trắc trong câu thơ Dốc lên khúc khuỷa , dốc thăm thẳm đã tạo ra âm hưởng gập ghềnh cho một câu thơ 7 chữ, khiến người đọc có thể hình dung ra phần nào cuộc hành quân gian truân của người lính Tây Tiến. Điệp từ ” dốc” lặp lại ở đầu hai vế câu thể hiện sự trùng điệp, chồng chất của những con dốc như muốn thử thách ý chí, nghị lực của người lính. Các từ láy “khúc khuỷa ( diễn tả sự gồ ghề, gập ghềnh), thăm thẳm ( gợi độ cao hun hút, độ xa vời vợi ) rất giàu ý nghĩa tạo hình và gợi cảm đã khắc họa sự hiểm trở của dốc núi qua đó gợi lên sự nhọc nhằn trên con đường hành quân của người lính.

+ Heo hút cồn mây súng ngửi trời – Từ láy “heo hút” vừa gợi cao, vừa gợi xa, vừa gợi sự vắng lặng lại được đảo lên đầu câu thơ nhấn mạnh sự hoang sơ, xa vắng, thăm thẳm như vô tận vô cùng. Cồn mây là một hình ảnh ẩn dụ cho thấy mây núi miền Tây bộn bề, chồng chất , tạo thành dốc, thành cồn, con đường như bị lẫn vào trong mây, con đường hành quân của người lính vô cùng cheo leo và hiểm trở. Hình ảnh nhân hóa “súng ngửi trời” là cách nói tếu táo, hóm hỉnh, đầy chất lính cho thấy tâm hồn trẻ trung của những người lính phong trần coi thường gian lao, vất vả . Và như vậy, câu thơ không chỉ gợi lên sự hiểm trở của dốc núi mà còn gợi sự tươi trẻ lạc quan của người chiến sĩ .

+ Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống – Điệp ngữ ngàn thước kết hợp với phép tương phản của các động từ lên – xuống trong hai vế câu đã tạo ra cảm giác về một nét gấp đột ngột, dữ dội cho câu thơ , gợi tả độ cao của dốc, độ sâu của vực: bên này đường lên núi dựng đứng, vút cao, bên kia vực đổ xuống heo hút, hiểm trở.

=> Qua ba câu thơ giàu chất tạo hình và biểu cảm, dốc núi miền Tây được miêu tả với sự hiểm trở lẫn vẻ hùng vĩ và kì thú. Thông qua bức tranh thiên nhiên đặt trong sự  trải nghiệm của người lính Tây Tiến trên đường hành quân có thể thấy vẻ đẹp tâm hồn những người lính Tây Tiến: lạc quan, mạnh mẽ, coi thường mọi thử thách; Cái dữ dội, hiểm trở của thiên nhiên càng tô đậm thêm ý chí, nghị lực , tâm hồn trẻ trung, sôi nổi và giàu chất nghệ sĩ của các chàng trai Tây Tiến.

– Sau những câu thơ miêu tả cảnh dốc núi hùng vĩ, hiểm trở, nỗi nhớ của Quang Dũng hướng về :

Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi.

+ Câu thơ toàn thanh bằng với nhiều âm tiết mở tạo một không gian mông mênh dàn trải, nhạt nhòa trong mưa. Hình ảnh mưa xa khơi có thể coi là một ẩn dụ cho thấy cả thung lũng mờ mịt như loãng tan trong biển mưa. Sau những chặng đường hành quân vất vả, người lính như đang dừng chân ở đâu đó , đưa mắt nhìn ngắm núi rừng trong mưa.

+ Sắc thái phiếm chỉ của đại từ “ai” khiến những ngôi nhà trở nên mơ hồ, xa xăm, huyền ảo. Sắc thái nghi vấn nhà ai gợi nỗi trăn trở trong lòng người. Giữa mưa rừng buốt lạnh, giữa núi rừng mênh mông, hình ảnh ngôi nhà gợi cảm giác ấm áp, bình yên làm trào dâng nỗi nhớ nhung, xao xuyến trong lòng người chiến sĩ.

* Sự hùng vĩ, hiểm trở của núi rừng miền Tây được miêu tả qua những nét vẽ đầy ấn tượng

Chiều chiều oai linh thác gầm thét

Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người.

– Biện pháp nhân hóa qua hình ảnh thác gầm thét, cọp trêu người đã làm tăng thêm sự dữ dội, hoang sơ, đầy bí hiểm của núi rừng miền Tây.

– Nghệ thuật đối lập của cảm hứng lãng mạn đã được Quang Dũng sử dụng trong phép đối thanh rất tinh tế : câu trên với các tiếng thác, thét mang âm vực cao gợi âm thanh tiếng nước man dại ở vòm cao thăm thẳm thì ở câu dưới là các tiếng Hịch, cọp mang thanh trắc ở âm vực thấp như mô phỏng bước chân nặng nề của thú dữ , gợi cái thâm u, bí ẩn, đầy đe dọa của núi rừng.

– Chiều chiều, đêm đêm là những trạng ngữ chỉ dòng chảy của thời gian lặp lại miên viễn, vĩnh hằng . Những sức mạnh thiên nhiên khủng khiếp ngự trị nơi núi rừng miền Tây không phải một chiều ,một đêm mà là chiều chiều, đêm đêm – ngự trị muôn đời.

– Hai câu thơ miêu tả những ấn tượng về núi rừng miền Tây càng làm nổi bật chân dung người lính Tây Tiến thêm hào hùng, mạnh mẽ: họ đã hành quân qua những vùng đất hoang sơ , dữ dỗi, vắng bóng con người; họ đã vượt qua những gian truân vất vả bằng khí phách kiên cường và lòng dũng cảm đáng cảm phục, ngợi ca.

* Kí ức về người lính Tây Tiến trên đường hành quân.

Anh bạn dãi dầu không bước nữa

Gục bên súng mũ bỏ quên đời.

– Từ láy dãi dầu đã thể hiện những vất vả, nhọc nhằn của các anh khi hành quân qua miền Tây, khi vượt qua những núi cao, vực sâu, thác ghềnh dữ dội, qua những nắng mưa, sương gió,….

– Hai câu thơ tựa như một bức kí họa đầy ấn tượng về người lính Tây Tiến. Có thể hiểu đây là hình ảnh người lính phong trần buông mình vào giấc ngủ hiếm hoi trong phút dừng chân , một giấc ngủ mệt nhọc nhưng vô tư, trẻ trung; hoặc cũng có thể hiểu đây là câu thơ miêu tả một thực tế đau xót trên chiến trường khi người lính gục ngã, không thể bước tiếp cùng đồng đội.

– Với cách diễn đạt chủ động trong cụm từ không bước nữa, bỏ quên đời , Quang Dũng đã làm hiện lên sự kiêu bạc, ngang tàng của những người chiến binh dãi dầu mưa nắng . Hiện thực khắc nghiệt của chiến tranh đã được Quang Dũng biểu hiện bằng cách nói thật lãng mạn. Qua đó, nhà thơ làm hiện lên không phải khó khăn mà tinh thần dũng cảm vượt qua khó khăn, đó chính là vẻ đẹp hào hùng của những người chiến sĩ.

– Con đường hành quân của các chiến sĩ Tây Tiến không chỉ có gian truân vất vả  mà còn có cả những kỉ niệm ngọt ngào, thắm thiết ân tình:

Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói

Mai Châu mùa em thơm nếp xôi.

+ Hai câu thơ làm hiện lên không gian miền Tây Bắc vô cùng nên thơ với những bản làng quyện trong khói lam chiều ấm áp bên sườn núi, với hương thơm quyến rũ của xôi nếp nương, với những sơn nữ tình tứ và xinh đẹp.

+  Câu thơ mở đầu bằng cụm từ cảm thán Nhớ ôi đã bộc lộ cảm xúc nhớ nhung trào dâng mãnh liệt về miền Tây, về bản làng Mai Châu, về những chị, những em,…trong mùa lúa chín. Sau những chặng đường hành quân giữa mưa rừng buốt lạnh, giữa núi cao, vực sâu, giữa những bước chân thú dữ rập rình đe dọa, phút dừng chân bên một bản làng miền Tây với bát cơm mới thơm ngào ngạt làn khói bếp đã mang đến cho các anh cảm giác thanh bình thật hiếm hoi, quý giá trong cuộc chiến tranh tàn khốc.

+ Câu thơ Mai Châu mùa em thơm nếp xôi gợi ra nhiều cách hiểu. Có thể hiểu, các chiến sĩ Tây Tiến dừng chân ở Mai Châu giữa mùa lúa chín đón nhận bát xôi ngào ngạt hương nếp đầu mùa từ bàn tay dịu dàng của các cô gái Mai Châu. Cũng có thể hiểu câu thơ theo một nét nghĩa thật lãng mạn qua hai chữ mùa em. Đây là một kết hợp từ mới mẻ, người ta thường nói mùa hoa, mùa quả,…chỉ thời điểm sung mãn, đầy ắp sắc hương của hoa trái, cách dùng từ của Quang Dũng đã tạo ra một nét nghĩa táo bạo và thật đa tình khiến cho Mai Châu không chỉ là một địa danh gắn với kỉ niệm thơm thảo của xôi nếp đầu mùa thăm tình quân dân mà Mai Châu còn gợi tới hình ảnh những cô gái Mai Châu duyên dáng làm xuyến xao lòng người chiến sĩ.

+ Câu thơ nhiều thanh bằng đã gợi tả tinh tế cảm giác bồng bềnh, xao xuyến , ngất ngây trong tâm hồn những chàng trai Hà Thành hào hoa, lãng mạn.

2. Ấn tượng về đêm liên hoan lửa trại và bức tranh sông nước miền Tây huyền ảo, thơ mộng (8 câu thơ tiếp theo).

a. Đêm liên hoan lửa trại

Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa

Kìa em xiêm áo tự bao giờ

Khèn lên man điệu nàng e ấp

Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ.

– Câu thơ đầu tiên tựa như một tiếng reo vui Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa. Lần thứ hai lửa và đuốc được liên tưởng tới hoa, nghệ thuật ẩn dụ và cảm hứng lãng mạn đã khiến ánh lửa bập bùng nơi đóng quân trở thành đuốc hoa rực rỡ, gợi những liên tưởng thi vị , tình tứ, đem đến niềm vui rạo rực , náo nức cho lòng người.

Cụm từ bừng lên là một nốt nhấn tươi sáng cho cả câu thơ, nó không chỉ đem lại ấn tượng về ánh sáng  chói lòa, đột ngột của lửa xua đi cái tối tăm, lạnh lẽo của núi rừng mà còn thể hiện niềm vui sướng rạo rực trong lòng người. Ta có thể hình dung ra những ánh mắt ngỡ ngàng , những gương mặt bừng sáng của các chiến sĩ , bừng sáng vì sự phản chiếu của ánh lửa bập bùng đêm hội, bừng sáng vì ngọn lửa ấm nóng trong tâm hồn, ngọn lửa của lòng yêu đời, yêu người, yêu vùng đất miền Tây.

– Hình ảnh trung tâm của hội đuốc hoa là các thiếu nữ miền sơn cước: Kìa em xiêm áo tự bao giờ. Từ kìa cùng với cụm từ nghi vấn tự bao giờ bộc lộ cảm xúc vừa ngỡ ngàng, thú vị vừa ngưỡng mộ, trìu mến của các chiến sĩ trước sự xuất hiện của các cô gái miền Tây . Đó là cảm giác rất chân thực trong một dịp vui hiếm hoi sau bao ngày hành quân gian lao, vất vả. Và phải chăng, hình ảnh thơ còn gợi cho ta liên tưởng, gương mặt các chiến sĩ bừng lên còn vì sự xuất hiện đột ngột của các sơn nữ miền Tây.

Các cô gái hiện lên với hai ấn tượng đẹp đẽ bởi bút pháp mĩ lệ hóa trong xiêm áo lộng lẫy và nét e ấp đầy nữ tính . Giữa núi rừng hoang vu và hiểm trở, vẻ đẹp của các cô gái đã tạo nên chất thi vị, làm dịu đi bao nỗi khắc nghiệt của chiến tranh.

– Người lính Tây Tiến không chỉ ngỡ ngàng, thú vị trước vẻ đẹp của các thiếu nữ miền Tây mà còn mơ màng trong man điệu núi rừng : Khèn lên man điệu nàng e ấp. Man điệu có thể hiểu là vũ điệu uyển chuyển của các sơn nữ, cũng có thể hiểu là giai điệu ngọt ngào, say đắm, vừa hoang sơ, bí ẩn, vừa mới mẻ, lạ lùng làm mê hoặc lòng người.

– Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ Với tâm hồn hào hoa nghệ sĩ, đặc biệt nhạy cảm với cái đẹp, người lính Tây Tiến say đắm chiêm ngưỡng và cảm nhận những hình ảnh rực rỡ, những âm thanh ngọt ngào của đêm lửa trại để được thả hồn phiêu diêu, bay bổng trong thế giới mộng mơ , để xây hồn thơ giữa những điệu nhảy, điệu múa, những vẻ đẹp say người của phương xa, xứ lạ. Câu thơ 6 thanh bằng đã giúp nhà thơ diễn tả tinh tế cảm giác mơ màng, chơi vơi trong tâm hồn chiến sĩ.

b. Cảnh sắc, con người miền Tây thơ mộng, trữ tình.

Người đi Châu Mộc chiều sương ấy

Có thấy hồn lau nẻo bến bờ

Có nhớ dáng người trên độc mộc

Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa.

– Câu thơ đầu như một lời nhắn nhủ tha thiết về miền Tây. Nỗi nhớ miền Tây được gửi vào lời nhắn với người đi nhưng thực ra là đang nhắn nhủ với chính mình, để lòng da diết hướng về Châu Mộc , hướng về núi rừng miền Tây trong một chiều sương nhạt nhòa , màn sương mờ ảo của núi rừng, màn sương mờ của kỉ niệm, của nỗi nhớ thương.

Đại từ chỉ định ấy mang lại sắc thái xa xôi, mơ hồ cùng nỗi nhớ thương, tiếc nuối, bâng khuâng. Quang Dũng nhắc về chiều sương ấy với bao nỗi nhớ thương, lưu luyến khi Châu Mộc trở nên nhạt nhòa trong sương khói và buổi chiều miền Tây với cảnh, với người, với những kỉ niệm sâu nặng , nghĩa tình đã bị lùi sâu vào quá khứ.

– Sau lời nhủ thầm xao xuyến, nhà thơ cất lên những tiếng hỏi dồn dập thể hiện nỗi nhớ nhung đầy trăn trở với cảnh và người qua phép điệp cấu trúc Có thấy hồn lau nẻo bến bờ / Có nhớ dáng người trên độc mộc.

Nhà thơ dùng hình ảnh ẩn dụ hồn lau chứ không phải hàng lau, bờ lau hay rừng lau là để thổi hồn vào cảnh vật. Sắc trắng tinh khôi, huyễn hoặc của hoa lau trong chiều sương nhạt nhòa, mờ ảo, cái phất phơ của ngàn lau trong xào xạc gió núi,…đã khiến rừng lau như có hồn, như biết sẻ chia nỗi niềm với con người, sự giao cảm ấy khiến nỗi nhớ càng mênh mông, da diết.

Trong màn sương mờ ảo của hoài niệm, con người miền Tây chỉ hiện lên như một bóng dáng mờ xa, huyền ảo. Dáng người ấy vừa cứng cỏi, kiên cường, đè dòng nước lũ băng băng lướt tới, vừa mềm mại duyên dáng trong hình ảnh ẩn dụ hoa đong đưa. Nhà thơ không dùng từ đung đưa ( gợi tả những cánh hoa rập rờn đôi bờ ) mà dùng từ đong đưa gợi liên tưởng thi vị về dáng vẻ dịu mềm, tình tứ của sơn nữ miền Tây, đó là một sáng tạo mới mẻ về ngôn từ thể hiện chất lãng mạn rất đặc sắc của hồn thơ Quang Dũng.

3. Bức tượng đài về người lính Tây Tiến.

a. Cuộc sống chiến đấu gian khổ, hào hùng.

Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc

Quân xanh màu lá dữ oai hùm

Mắt trừng gửi mộng qua biên giới

Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm.

– Đoàn binh không mọc tóc – nét vẽ ngoại hình xuất phát từ một hiện thực trong cuộc sống của lính Tây Tiến : họ phải cạo trọc đầu để tránh bất tiện trong cuộc sống ở rừng, hoặc tạo thuận lợi hơn cho đánh cận chiến.; cũng có thể đó là hậu quả của những trận sốt liên miên nơi rừng thiêng nước độc. Dù hiểu theo cách nào thì đó cũng là hình ảnh gợi lên sự gian khổ, thiếu thốn, khắc nghiệt của chiến tranh. Nhưng với cách diễn đạt độc đáo của Quang Dũng, người lính Tây Tiến hiện lên không tiều tụy, nhếch nhác mà kiêu dũng, ngang tàng. Đây là nét vẽ phi thường làm đậm thêm cảm hứng lãng mạn cho hình tượng thơ.

– Ngoại hình người lính Tây Tiến còn được hiện lên qua nét vẽ đặc sắc:  Quân xanh màu lá dữ oai hùm. Xanh màu lá có thể hiểu là màu xanh áo lính hay màu lá nguy trang. Nhưng theo mạch thơ, có lẽ đây là câu thơ miêu tả những gương mặt xanh xao, gầy ốm vì sốt rét, vì cuộc sống kham khổ ở rừng. Hiện thực thô ráp, nặng nề của chiến trang bị xua đi bởi cái nhìn lãng mạn của nhà thơ. Quang Dũng không nói xanh xao mà nói xanh màu lá, con người như đang hòa cùng với thiên nhiên, gầy ốm mà vẫn trẻ trung, tràn đầy sức sống, vẫn toát lên nét dữ dội, kiêu hùng, vẻ uy nghi lẫm liệt như chúa tể rừng xanh dữ oai hùm . Tất cả đã tạo nên bức chân dung phi thường về người lính Tây Tiến.

Miêu tả người chiến sĩ Tây Tiến trong gian khổ, bệnh tật nhưng Quang Dũng không chú trọng vào gian khổ cùng hậu quả của nó mà nghiêng về ca ngợi vẻ đẹp phi thường, lãng mạn , hào hùng, đem đến ấn tượng mạnh mẽ về tinh thần dũng cảm, ý chí kiên cường vượt lên khó khăn, chiến thắng khó khăn.

– Mắt trừng gửi mộng qua biên giới – Mắt trừng là ánh mắt mở to, ánh mắt ngời lên ý chí chiến đấu và khát vọng chiến thắng. Đây thực chất là một hình ảnh ước lệ của cảm hứng lãng mạn nhằm tôn thêm sự oai phong lẫm liệt, nét kiêu hùng, ngạo nghễ của một đoàn binh không mọc tóc với những gương mặt dữ oai hùm . Câu thơ đã khắc họa nét đẹp lãng mạn trong tâm hồn người lính có lí tưởng và khát vọng lớn lao, ra đi vì nghĩa lớn.

– Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm – Những chàng trai Hà Nội ra đi vì sức vẫy gọi mãnh liệt của lí tưởng song trái tim họ vẫn không nguôi lưu luyến nhớ nhung về Hà Nội, về bóng dáng thiếu nữ Hà thành yểu điệu, thướt tha. Qua hình ảnh ẩn dụ về dáng kiều thơm, câu thơ đã gợi tả cả vóc dáng, cả sắc hương những cô gái Hà Nội hào hoa, thanh lịch trong nỗi nhớ nhung của những người lính xa nhà.

Hình ảnh những chàng trai Hà Nội trong đoàn quân Tây Tiến thật kiêu hùng, lãng mạn khi tình yêu thương là động cơ đẹp đẽ để họ ra đi chiến đấu còn lí tưởng cách mạng lại khiến tình yêu thương thêm cao cả, lớn lao. Đó là những nét khắc họa chân thực và cảm động về một thế hệ người Việt Nam dằn lòng gạt tình riêng để gánh trên đôi vai mình vận mệnh đất nước.

b. Sự hi sinh anh dũng của người lính Tây Tiến.

Rải rác biên cương mồ viễn xứ

Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh

Áo bào thay chiếu anh về đất

Sông Mã gầm lên khúc độc hành.

– Câu thơ đầu tiên đã trực tiếp nói lên những mất mát, đau thương, rất nhiều người lính đã không thể bước tiếp được nữa, phải gửi thân mình vào lòng đất mẹ. Từ thuần Việt mồ – một danh từ đã  miêu tả chính xác thực tế chiến trường lúc đó khi các anh hi sinh trên đường hành quân, việc chôn cất sơ sài, vội vã, các anh nằm lại trong những nấm đất hoang lạnh, hiu hắt, đơn sơ trên đường.  Bản thân cái chết đã gợi lên sự buồn bã, nhưng càng xót xa hơn khi các anh không được nằm bên nhau. Từ láy rải rác đã gợi ra khoảng cách  những nấm mồ hoang lạnh nằm dọc theo chặng đường hành quân gian khổ, những nấm mồ thiếu hơi ấm của gia đình, quê hương, sự ra đi của các anh càng làm đau lòng người sống.

Tuy nhiên Tây Tiến bi mà không lụy, ảm đạm mà không yếu mềm , cảm hứng bi tráng đã thành âm hưởng chủ đạo của cả đoạn thơ, bài thơ, mang lại âm hưởng hào hùng cho những đau thương, mất mát. Việc sử dụng một loạt các từ Hán Việt “biên cương, viễn xứ, chiến trường, độc hành...” khiến sự hi sinh của chiến sĩ Tây Tiến được đặt vào một không khí thiêng liêng, trang trọng, tạo tâm thế ngưỡng mộ đầy tôn kính cho người đọc.

– Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh – Câu thơ mạnh mẽ, rắn rỏi như một lời tuyên thệ xóa tan đi cảm giác ảm đạm, ngậm ngùi. Hình tượng thơ đậm chất bi tráng, cách diễn đạt chủ động mang sắc thái phủ định Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh  đã tô đậm lí tưởng cao cả và khí phách kiên cường của những người chiến sĩ anh hùng Tây Tiến. Đời xanh là một hình ảnh ẩn dụ cho tuổi thanh xuân , thời gian đẹp nhất trong cuộc đời, quãng thời gian một đi không trở lại đã thể hiện ý chí quyết tâm cao độ của những người thanh niên ưu tú, sẵn sàng hiến dâng phần đời đẹp nhất cho đất nước.

Câu thơ đầu nói về cái chết, về những nấm mồ, câu thơ sau lại khẳng định ý chí, lí tưởng và khí  phách của những người lính Tây Tiến . Phải chăng đây chính là dụng ý của tác giả: các anh mãi nằm lại trong những nấm mồ nơi viễn xứ nhưng khí phách, tinh thần vẫn sống mãi tuổi hai mươi, mãi mãi bất tử trong lòng Tổ quốc.

– Không chỉ hình ảnh cái chết, câu thơ miêu tả việc chôn cất, tiễn biệt chiến sĩ cũng gây ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc: Áo bào thay chiếu anh về đất. Bút pháp mĩ lệ hóa của cảm hứng lãng mạn đã biến tấm áo quân dịch sờn rách của những người lính chiến thành tấm áo bào đẹp đẽ , thiêng liêng.  Vượt lên trên hiện thực khốc liệt của chiến tranh, trong cảm nhận của Quang Dũng , những đồng đội thân yêu của ông khi ngã xuống vẫn được khâm liệm trong những tấm áo bào trang trọng. Hình ảnh thơ vừa làm dịu bớt nỗi đau trước hiện thực tàn nhẫn của chiến tranh mà còn hàm chứa niềm biết ơn, cảm phục sâu xa với công lao những chiến sĩ anh hùng

Sự bi thảm của cái chết đã được xóa đi không chỉ bởi lí tưởng cao cả và khí phách hào hùng mà còn bởi cách nói giảm chết chỉ là về đất. Các anh đã từ biệt gia đình, quê hương, ra đi về miền viễn xứ với mộng chiến trường cao đẹp , các anh đã chiến đấu kiên cường, đã hi sinh anh dũng vì Tổ quốc , nay Tổ quốc trìu mến , yêu thương, mở rộng vòng tay đón nhận những người con yêu trở về , thanh thản yên nghỉ trong lòng đất Mẹ .

– Âm hưởng bi tráng gợi ra từ hình tượng người chiến sĩ Tây Tiến đã được Quang Dũng đẩy lên đến đỉnh điểm trong câu thơ kết đoạn : Sông Mã gầm lên khúc độc hành.

Sông Mã đã từng xuất hiện trong tiếng gọi tha thiết ở đầu bài thơ như một biểu tượng của miền Tây, của Tây Tiến, của quá khứ, nay Sông Mã trở lại với âm thanh dữ dội, hào hùng trong cảnh tiễn đưa người tử sĩ.

Nghệ thuật nhân hóa trong từ gầm lên đã thể hiện trọn vẹn tính chất dữ dội trong những cung bậc cảm xúc mạnh mẽ và sâu sắc nhất với những bi phẫn , xót đau, những tiếc thương, cảm phục…Sông Mã đã từng gắn bó với các anh trong suốt chặng đường hành quân gian khổ nay sông Mã lại là chứng nhân lịch sử thay lời cho cả thiên nhiên, trời đất, núi sông gầm vang khúc độc hành bi tráng tiễn đưa người con yêu quý trở về yên nghỉ trong lòng đất Mẹ.

Khúc độc hành vang lên vừa mạnh mẽ hào tráng vì là khúc ca dành cho những người chiến sĩ anh hùng , vừa phảng phất âm hưởng cô đơn, ngậm ngùi, buồn bã có sự hi sinh nào không gợi nỗi xót thương?

c. Khúc vĩ thanh nhớ nhung về miền Tây và Tây Tiến.

Tây Tiến người đi không hẹn ước

Đường lên thăm thẳm một chia phôi

Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy

Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi.

– Hình ảnh người đi hiện lên trong những nét nghĩa mơ hồ. Có thể hiểu người đi là những người chiến binh  Tây Tiến, những chàng trai Hà Nội năm xưa ra đi không hẹn ngày về. Cũng có thể hiểu nhà thơ đang nhắc về thời điểm năm 1948, khi ông đang ngồi ở Phù Lưu Chanh, bâng khuâng nhớ về việc mình đã xa Tây Tiến không biết bao giờ gặp lại. Dù hiểu theo cách nào thì câu thơ cũng thể hiện một tình cảm da diết nhớ thương của nhà thơ với Tây Tiến, với cảnh và người nơi núi rừng miền Tây nay chỉ còn trong hoài niệm.

– Con đường lên Tây Tiến thăm thẳm xa xăm, sự xa cách về không gian, sự cách biệt về thời gian làm cho nỗi nhớ Tây Tiến càng mênh mông vời vợi. Cái sự chia phôi ấy cũng khiến ta bâng khuâng trong nhiều cách hiểu.  Chia phôi vì lẽ người lính Tây Tiến đã gửi thân mình nơi viễn xứ xa xôi không thể trở về quê hương, gia đình yêu dấu hay chia phôi bởi Tây Tiến đã mãi mãi xa rồi, chỉ còn lại trong lòng người hiện tại nỗi nhớ tha thiết khôn nguôi.

– Lời nhắn nhủ thiết tha đã thể hiện một tâm nguyện âm thầm mà thủy chung, son sắt của tất cả những ai đã lên Tây Tiến mùa xuân ấy, trong họ, thời gian gắn bó với trung đoàn , với miền Tây từ mùa xuân ấy là khoảng thời gian quý giá nhất cuộc đời, khoảng thời gian vời vợi nhớ thương. Dù có thể chia xa nhưng tâm hồn những người lính Tây Tiến sẽ mãi mãi đi về với miền Tây , với những Sầm Nứa, Pha Luông, Mường Hịch,….những vùng đất xa xôi đựng đầy kỉ niệm với đồng đội, với trung đoàn Tây Tiến trong những năm tháng gian khổ, hào hùng.

III. TỔNG KẾT.

a. Nội dung

Bài thơ đã khắc họa sâu đậm hình ảnh người chiến binh Tây Tiến trong cả cuộc sống chiến đấu gian khổ và hi sinh anh dũng, làm hiện lên vẻ đẹp tòan vẹn trong tâm hồn các anh, những người lính kiêu dũng, ngang tàng và lãng mạn, hào hoa . Hình ảnh các anh càng làm rõ thêm cảm hứng chủ đạo của bài thơ: nỗi nhớ tha thiết của người cựu chiến binh Tây Tiến hướng về miền Tây, trung đoàn Tây Tiến những năm tháng oanh liệt, hào hùng không thể nào quên.

b. Nghệ thuật.

– Bút pháp tương phản đầy ấn tượng của cảm hứng lãng mạn.

– Chất họa, chất nhạc đậm nét.

– Chất biểu cảm mạnh mẽ, chất bi tráng hào hùng.

🔻 Xem thêm:

• Cảm nhận vẻ đẹp hào hoa của hình tượng người lính Tây Tiến qua 2 khổ thơ 5,6
• Hình tượng người lính trong các tác phẩm :Tây Tiến, Rừng Xà nu, Những đứa con trong gia đình
• Phân tích đoạn thơ thứ hai bài thơ Tây Tiến
• Phân tích 14 câu đầu bài “Tây Tiến”- dàn ý chi tiết
• Phân tích đoạn thơ sau: “Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc … Sông Mã gầm lên khúc độc hành”
• Phân tích bài thơ “Tây Tiến” nâng cao – Ngữ Văn 12