Rèn kỹ năng phân tích tác phẩm thơ theo chương trình mới

Viết bài văn phân tích một tác phẩm thơ thuộc kiểu bài nghị luận văn học. Trong đó, các em sẽ phải dùng lí lẽ, bằng chứng để làm sáng tỏ chủ đề và những nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ, hiệu quả của những nét đặc sắc đó đối với việc thể hiện nội dung tác phẩm. Qua thực tế dạy và chấm các bài kiểm tra, bài thi của các em học sinh, cô nhận thấy các em còn rất mơ hồ trong kĩ năng phân tích và còn thao tác theo nội dung chương trình cũ. Dưới đây là những hướng dẫn chi tiết giúp các em viết đúng và hay kiểu bài này.

1/ Trước hết, các em cần phải nắm được yêu cầu của kiểu bài. Từ đó thiết lập nội dung bài viết theo đúng yêu cầu cần đạt:

– Về nội dung:

Nêu được chủ đề và chỉ ra được các khía cạnh làm sáng tỏ chủ đề. (VD. Chủ đề bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ” của nhà thơ Thanh Hải là tình yêu cuộc sống, khát vọng dâng hiến cao đẹp. Vậy chủ đề đó được biểu hiện cụ thể qua những khía cạnh nào?)
Nêu được những đặc sắc nghệ thuật của bài thơ và tác dụng của những nét đặc sắc ấy trong việc thể hiện nội dung chủ đề của bài thơ. (VD. Thể thơ năm chữ với âm hưởng nhẹ nhàng, tha thiết có tác dụng gì? Biện pháp tu từ đảo ngữ, ẩn dụ, nhân hoá,…. có tác dụng gì trong việc biểu đạt ý thơ? )

– Về hình thức :

Là bài văn nghị luận nên bắt buộc các em phải có lập luận chặt chẽ, thuyết phục; cần đưa ra các bằng chứng tin cậy từ tác phẩm (câu thơ nào? từ ngữ, hình ảnh nào?) để làm sáng tỏ cho lí lẽ. Diễn đạt mạch lạc, hành văn trong sáng, chân thành (nên sử dụng ngôn từ giản dị, dễ hiểu, không nên dùng ngôn ngữ khoa trương, màu mè mà trống rỗng).

2/ Các em cần phải hiểu mục đích của bài viết là thuyết phục người đọc, người nghe tán thành với ý kiến, quan điểm của mình về đặc điểm chủ đề và nghệ thuật của tác phẩm. Từ đó các em sẽ tự biết mình phải tổ chức bài làm như thế nào. (Chủ đề tác phẩm là gì? Chủ đề ấy được thể hiện cụ thể như thế nào? Bài thơ có nét đặc sắc nghệ thuật gì? Cụ thể ra sao?,….)

3/ Các em phải xây dựng được hệ thống luận điểm, lí lẽ, bằng chứng cho bài viết của mình:

Luận điểm: Ý kiến, quan điểm của em về nội dung chủ đề, đặc sắc nghệ thuật của tác phầm.
Lí lẽ: Là những diễn giải, phân tích mà các em đưa ra để làm sáng tỏ cho quan điểm của mình (lưu ý: các em không được suy diễn chủ quan mà cần dựa trên cơ sở phân tích bằng chứng trong tác phẩm).
Bằng chứng: Là những phần dẫn ra từ tác phẩm (đoạn thơ, câu thơ, từ ngữ, hình ảnh) để làm sáng tỏ cho luận điểm.

4/ Lựa chọn cách triển khai luận điểm. Các em có thể triển khai theo 3 cách:

– Cách 1:

Luận điểm 1 : phân tích chủ đề
Luận điểm 2: Phân tích đặc sắc nghệ thuật

– Cách 2:

Luận điểm 1: Phân tích đặc sắc nghệ thuật
Luận điểm 2: phân tích chủ đề

– Cách 3:

Luận điểm 1: Chủ đề 1 + đặc sắc nghệ thuật 1
Luận điểm 2: Chủ đề 2 + đặc sắc nghệ thuật 2

Các em nên chọn triển khai theo cách 1 và cách 2; cách 3 sẽ khó khi các em phải nhận diện được một cách rõ ràng các chủ đề của văn bản và nếu làm không khéo, các em sẽ lạc sang kiểu bài cũ.

5/ Cách để xác định những khía cạnh nội dung chủ đề của bài thơ

Để xác định các khía cạnh nội dung chủ đề của bài thơ (chủ đề của bài thơ được biểu hiện qua những khía cạnh cụ thể nào?), các em có thể đi theo hai hướng:

a/ Đi theo mạch tình cảm, cảm xúc của bài thơ. Lúc này, các em cần chú ý đến sự biến chuyển của tình cảm, cảm xúc theo bố cục bài thơ.

Giả dụ, các em muốn phân tích bài “Mùa xuân nho nhỏ” của nhà thơ Thanh Hải:

– Chủ đề bài thơ: Tình yêu cuộc sống, khát vọng dâng hiến cao đẹp, chân thành.

– Khía cạnh của chủ đề:

Cảm xúc mãnh liệt của nhà thơ trước vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên mùa xuân xứ Huế (khổ 1).
Niềm vui sướng say mê, ngập tràn trước vẻ đẹp của mùa xuân đất nước, mùa xuân cách mạng (khổ 2,3).
Mong ước được hoá thân để dâng hiến cho đời những gì đẹp nhất (khổ 4,5).
Lời tạ từ mùa xuân, tạ từ đất nước mến thương (khổ 6).

b/ Đi theo hình tượng trung tâm của tác phẩm. Lúc này, các em cần chú ý các tầng ý nghĩa của hình tượng trung tâm xuyên suốt bài thơ.

Giả dụ, các em muốn phân tích bài “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của nhà thơ Phạm Tiến Duật:

– Chủ đề bài thơ: Ca ngợi vẻ đẹp của người lính trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc.

– Khía cạnh của chủ đề:

Lòng dũng cảm, kiên cường trước mọi khó khăn, thử thách.
Nét trẻ trung, sôi nổi, ngang tàng, vượt lên trên hiện thực khắc nghiệt của chiến tranh.
Tình đồng chí, đồng đội keo sơn, gắn bó.
Tinh thần yêu nước, lí tưởng sống cao đẹp.

Các em có thể phân tích theo hướng nào cũng được, miễn là có thể làm sáng tỏ chủ đề, có được sự thuyết phục với người đọc, người nghe.

6/ Cách để xác định những đặc sắc nghệ thuật để đánh giá

– Hãy chọn những đặc điểm nghệ thuật là đặc trưng cho thể loại của văn bản đang phân tích. (VD: Thể thơ lục bát thì có đặc trưng nổi bật là gì? Thể thơ tự do, thơ thất ngôn,….)

– Bám vào những biện pháp nghệ thuật là chủ chốt, xuất hiện bao trùm tác phẩm (vd. Điệp ngữ, ẩn dụ, nói quá,….)

– Hoặc là những biện pháp nghệ thuật là đặc trưng cho đặc điểm sáng tác nghệ thuật của nhà thơ (nếu biết).

7/ Luôn phải ghi nhớ:

– Bài viết phải có luận điểm thể hiện quan điểm của bản thân về chủ đề , đặc sắc nghệ thuật của tác phẩm.

– Thơ không phải là đối tượng phân tích mà là bằng chứng để làm sáng tỏ cho luận điểm. Nói vậy có nghĩa là, các em sẽ không cần phải phân tích toàn bộ bài thơ mà chỉ trích dẫn những câu thơ, ý thơ tiêu biểu để làm bằng chứng cho quan điểm của mình.

– Các em được tự do lập luận nhưng cần phải đảm bảo sự hợp lí. Có nghĩa là các luận điểm, lí lẽ các em đưa ra phải phù hợp với đặc điểm thể loại, với ngữ cảnh văn bản, bối cảnh lịch sử, văn hoá, xã hội,… tuyệt đối không được suy diễn chủ quan, thiếu căn cứ.

8/ Bài tập minh hoạ

Viết bài văn phân tích bài thơ Bàn giao của tác giả Vũ Quần Phương.

BÀN GIAO

Rồi ông sẽ bàn giao cho cháu
Bàn giao gió heo may
Bàn giao góc phố
Có mùi ngô nướng bay

Ông sẽ chẳng bàn giao những tháng ngày vất vả
Sương muối đêm bay lạnh mặt người
Đất rung chuyển, xóm làng loạn lạc
Ngọn đèn mờ, mưa bụi rơi

Ông bàn giao tháng giêng hương bưởi
Cỏ mùa xuân xanh dưới gót giầy
Bàn giao những mặt người đẫm nắng
Đẫm yêu thương trên Trái đất này

Ông chỉ bàn giao một chút buồn
Ngậm ngùi một chút, chút cô đơn
Câu thơ vững gót làm người ấy
Ông cũng bàn giao cho cháu luôn.
Vũ Quần Phương

HƯỚNG DẪN LÀM BÀI

I/ Tìm ý

– Chủ đề của bài thơ là gì ? Chủ đề ấy được thể hiện cụ thể như thế nào trong tác phẩm.
– Bài thơ có những nét đặc sắc nghệ thuật nào? Tác dụng của những đặc sắc ấy?
– Ý nghĩa của bài thơ?

II/ Lập dàn ý

1/ Mở bài : giới thiệu tác giả, tác phẩm, nêu khái quát chủ đề của tác phẩm.

2/ Thân bài

a/ Nêu chủ đề của bài thơ và phân tích làm sáng tỏ chủ đề (nhan đề, mạch cảm xúc, hình tượng thơ,…)

– Nêu chủ đề bài thơ: tình yêu thương của ông dành cho cháu
– Phân tích chủ đề : tình yêu thương ông dành cho cháu được thể hiện qua những ước mong, hi vọng của ông, qua những gì ông muốn gửi trao cho cháu:

Ông muốn bàn giao cho cháu những gì đẹp đẽ, thân thương, có giá trị,…
Ông muốn giữ lại những đau thương, gian khổ, hi sinh,….

b/ Nêu những nét đặc sắc về nghệ thuật và phân tích tác dụng của chúng trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm (thể thơ, giọng điệu, ngôn ngữ, hình ảnh, ngắt nhịp, biện pháp tu từ, từ ngữ giàu sức gợi,…)

3/ Kết bài : khẳng định giá trị, ý nghĩa của bài thơ + tác động của bài thơ với bản thân em.

III/ DÀN Ý CHI TIẾT

1/ Mở bài : giới thiệu tác giả, tác phẩm, nét đặc sắc trong nội dung, nghệ thuật của tác phẩm

Tình cảm gia đình luôn là sợi dây kết nối bền chặt giữa các thế hệ, là nơi gửi gắm những yêu thương, những bài học sâu sắc về cuộc sống. Trong bài thơ Bàn giao của nhà thơ Vũ Quần Phương, người ông không chỉ truyền lại cho cháu những giá trị vật chất mà còn là những ký ức đẹp đẽ, những triết lý nhân sinh sâu sắc. Bằng giọng thơ trìu mến, ông bày tỏ tình yêu thương tha thiết, sự kỳ vọng và mong muốn cháu có một cuộc sống hạnh phúc, trọn vẹn. Qua đó, bài thơ thể hiện sự tiếp nối giữa các thế hệ, nhắc nhở con người về trách nhiệm giữ gìn và trân trọng những giá trị tốt đẹp của cuộc đời.

2/ Thân bài

2.1/ Phân tích nội dung chủ đề của bài thơ:

Nét nổi bật trong chủ đề của bài thơ chính là tình cảm yêu thương của ông dành cho cháu. Tình cảm ấy được thể hiện qua những lời thủ thỉ, tâm tình về những điều mà ông muốn bàn giao, muốn trao lại cho đứa cháu thân yêu. Trong những ước mong của ông, có những điều ông muốn gửi trao, có những điều ông mong giữ lại.

a ) Ông muốn bàn giao lại cho cháu những gì đẹp đẽ, thân thương:

Ở những dòng thơ đầu tiên, người đọc vô cùng ấn tượng trước một khung cảnh bình yên, thân thuộc của quê hương, những điều giản dị mà chứa đựng vẻ đẹp cuộc sống. Ông muốn bàn giao lại cho cháu những gì đẹp đẽ, thân thương nhất, đó là ngọn “gió heo may”, đó là “góc phố” nhỏ thơm mùi “ ngô nướng bay”. Hình ảnh thơ mộc mạc đã gợi lên một không gian ấm áp, đầy ắp kỷ niệm của tuổi thơ và quê hương, nơi cháu và ông đã từng gắn bó. Chúng không chỉ đơn thuần là cảnh vật mà còn là những kỷ niệm đẹp đẽ, giúp cháu cảm nhận được sự bình yên và tình yêu thương từ thế hệ trước. Qua những hình ảnh ấy, ông muốn cháu cảm nhận được vẻ đẹp quê hương từ những gì gần gũi, nhen lên trong cháu ngọn lửa của tình yêu, sự gắn bó với quê hương mình.

Và ông còn muốn bàn giao cho cháu tình yêu cuộc sống, tình cảm giữa người với người. Ông bàn giao lại cho cháu mùa xuân – mùa đẹp đẽ nhất trong năm, mùa khởi đầu cho những điều tốt lành, mới mẻ, mùa của những hi vọng, tin yêu. Ở đó, có hương bưởi thơm nồng, có cỏ xanh ngập tràn sức sống, có mặt người đẫm nắng – đẫm yêu thương trên trái đất này. Đó là những người thân yêu, cũng có thể là tất cả những người cháu sẽ gặp, cháu sẽ quen trên trái đất. Họ là những con người tắm nắng gội mưa, lam lũ vất vả nhưng họ cũng là những con người tình nghĩa, giàu yêu thương, giàu lòng nhân ái. Hình ảnh thơ thật giàu sức gợi, tượng trưng cho sự sống, sự tươi trẻ và tình người ấm áp. Ông muốn cháu mình tiếp nhận một thế giới tươi sáng, tràn đầy hy vọng và yêu thương.

Dù không muốn bàn giao đau khổ, ông vẫn truyền lại cho cháu “một chút buồn, chút cô đơn” – đó là sự chiêm nghiệm về cuộc đời, là những khoảng lặng cần thiết để con người trưởng thành. Dù cuộc sống có tươi đẹp đến đâu, con người vẫn phải trải qua những phút giây lắng đọng, tự suy ngẫm về chính mình, đó là những gia vị không thể thiếu của cuộc sống. Cuộc sống có niềm vui và cũng không thể thiếu nỗi buồn, nỗi cô đơn, và chính những điều đó sẽ hun đúc, tôi rèn để cháu thêm bản lĩnh. Và hơn hết, ông để lại “câu thơ vững gót làm người” – một thông điệp đầy ý nghĩa về giá trị của thơ ca, của tri thức và nhân cách. Đây chính là món quà tinh thần quý giá nhất mà ông muốn truyền lại cho cháu.

b/ Ông không muốn bàn giao những gì là đau thương, mất mát

Bên cạnh những thứ ông muốn bàn giao, tình yêu thương ông dành cho cháu còn thể hiện ở cả những gì ông không muốn bàn giao. Ông không muốn bàn giao lại cho cháu “Sương muối đêm bay lạnh mặt người/ Đất rung chuyển, xóm làng loạn lạc”. Những hình ảnh giàu liên tưởng như sương muối, đất rung, loạn lạc, ngọn đèn, mưa bụi đã gợi lên cuộc sống lầm than, cơ cực, những tháng ngày vất vả, đau thương, chiến tranh gian khổ, những khó khăn, mất mát mà thế hệ đi trước từng trải. Đó là những điều ông kiên quyết sẽ chẳng bàn giao cho cháu. Ông không muốn cháu phải chịu đựng những gian khổ mà thế hệ trước đã trải qua. Sự hy sinh thầm lặng ấy thể hiện tình yêu thương sâu sắc, cao cả của người ông dành cho cháu, dành cho thế hệ mai sau.

2.2/ Phân tích một số đặc sắc nghệ thuật của bài thơ:

Để các nội dung chủ đề chạm đến trái tim bạn đọc, nhà thơ đã khéo léo sử dụng những hình thức nghệ thuật đặc sắc. Thể thơ tự do với những câu thơ dài ngắn không đều, với sự linh hoạt về vần nhịp, giọng điệu chân thành, tha thiết rất phù hợp để diễn tả tâm tình của ông dành cho cháu, khiến bài thơ như lời chuyện trò của người ông. Ngôn ngữ, hình ảnh thơ gần gũi, giản dị mà giàu sức gợi. Có những hình ảnh là biểu tượng của vẻ đẹp thiên nhiên, vẻ đẹp con người… Tất cả đã làm nổi bật những điều mà ông muốn gửi trao, muốn bàn giao cho cháu. Đặc sắc nhất là việc sử dụng kết hợp nhiều biện pháp tu từ. Trong đó đặc biệt là nghệ thuật điệp ngữ nhắc đi nhắc lại động từ chỉ hành động bàn giao như sợi chỉ đỏ xâu chuỗi toàn bộ bài thơ thể hiện tình cảm dào dạt, tấm lòng yêu thương của người ông dành cho người cháu của mình, cũng là lời chuyển giao thế hệ của người đi trước dành cho lớp lớp con cháu đi sau.

3/ Kết bài: Khẳng định giá trị của bài thơ. Rút ra thông điệp ý nghĩa cho bản thân.

Thời gian huỷ hoại các lâu đài nhưng làm giàu những vần thơ. Với những giá trị về nội dung và nghệ thuật đặc sắc, Bàn giao xứng đáng là món quà vô giá mà nhà thơ Vũ Quần Phương đã trao tặng cho người đọc. Bài thơ không chỉ là lời nhắn nhủ của một người ông dành cho cháu mà còn chứa đựng triết lý nhân sinh sâu sắc. Nó nhắc nhở chúng ta về ý nghĩa của sự tiếp nối giữa các thế hệ, về tình yêu thương, sự hy sinh và những giá trị tốt đẹp mà con người nên trân trọng và gìn giữ. Bài thơ để lại trong lòng người đọc một dư âm nhẹ nhàng nhưng đầy ý nghĩa về cuộc đời, về thế giới nhân sinh.