I – GỢI Ý

1. Tác giả:

– Nhà văn Nguyễn Huy Tưởng (1912-1960) quê ở xã Dục Tú, Từ Sơn, Bắc Ninh, nay thuộc huyện Đông Anh, Hà Nội. Ông là Hội viên sáng lập Hội Nhà văn Việt Nam (1957).

Từ năm 1938, Nguyễn Huy Tưởng tham gia Hội Truyền bá Quốc ngữ và phong trào hướng đạo sinh ở Hải phòng. Năm 1943, ông gia nhập nhóm Văn hóa Cứu quốc bí mật và được bầu làm Tổng thư ký Hội truyền bá chữ Quốc ngữ Hải Phòng. Tháng 6-1945, Tham gia Ban biên tập báo Tiền Phong của Văn hóa Cứu quốc. Tháng 8-1945 là đại biểu văn hóa cứu quốc, tham gia biên tập các tờ báo Cờ giải phóng, Tiên phong, Tổng thư ký Ban Trung ương Vận động đời sống mới, Đại biểu Quốc hội khóa I. Tháng 7-1946, được bầu là Phó Thư ký Hội Văn hóa Cứu quốc Việt Nam; 12-1946, toàn quốc kháng chiến, ông tiếp tục hoạt động văn hóa, văn nghệ, ủy viên thường vụ Hội Văn nghệ Việt Nam, làm Thư ký Tòa soạn tạp chí Văn nghệ, tham gia tiểu ban Văn nghệ Trung ương Đảng, tham gia chiến dịch Biên giới (1951) và công tác giảm tô, cải cách ruộng đất (1953-1954).

– Sau Hòa bình (1954), tiếp tục hoạt động Văn nghệ; ủy viên Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam (khóa I); Giám đốc Nhà xuất bản Kim Đồng.

2. Tác phẩm:

– Tác phẩm đã xuất bản: Đêm hội Long Trì (tiểu thuyết, 1942, được chuyển thể điện ảnh, chèo, cải lương, 1990); Vũ Như Tô (kịch, 1943); An Tư (tiểu thuyết, 1944); Bắc Sơn (kịch, công diễn 6- 4-1946); Những người ở lại (kịch 1948); Anh Sơ đầu quân (tập kịch, 1949); Ký sự Cao Lạng (ký, 1951); Truyện Anh Lục (tiểu thuyết, 1955); Bốn năm sau (tiểu thuyết, 1959); Luỹ Hoa (truyện phim, 1960); Sống mãi với Thủ đô (tiểu thuyết, 1961)… và nhiều truyện cho thiếu nhi: Chiến sĩ ca nô, An Dương Vương xây thành ốc, Tìm mẹ, Lá cờ thêu sáu chữ vàng…

Sáng tác của Nguyễn Huy Tưởng được tập hợp nhiều tuyển tập: Kịch Nguyễn Huy Tưởng (1963); Tuyển tập ký sự (1963); Truyện viết cho thiếu nhi (1966); Nguyễn Huy Tưởng tuyển tập (1978); Tuyển tập Nguyễn Huy Tưởng 3 tập (1984, 1985 và 1986).

Nhà văn được nhận Giải ba truyện và ký sự giải thưởng Văn nghệ 1951 – 1952 của Hội Văn nghệ (ký sự: Ký sự Cao lạng), Giải nhì tiểu thuyết Giải thưởng Văn học Hội Văn nghệ Việt Nam 1954 – 1955 (tiểu thuyết Truyện Anh Lục) – Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật (1996).

– Văn bản Bắc Sơn được trích từ vở kịch cùng tên của Nguyễn Huy Tưởng, viết về cuộc đấu tranh giữa những người dân yêu nước, ủng hộ cách mạng với những kẻ phản động, bán rẻ lương tâm, sẵn sàng quỳ gối làm tay sai cho giặc thời cách mạng Việt Nam còn trong trứng nước.

3. Tóm tắt:

Các sự việc trong đoạn trích này diễn ra chủ yếu ở gia đình Thơm – Ngọc. Trước cái chết của cha, Thơm dần dần nhận ra bộ mặt phản bội của Ngọc. Cô vô cùng đau xót, ân hận. Thái và Cửu bị giặc truy bắt đã chạy nhầm vào nhà Thơm, được Thơm che giấu và cứu thoát.

II – GIÁ TRỊ TÁC PHẨM

Mâu thuẫn chính của vở kịch được khơi lên từ ngay trong nội bộ một gia đình. Đây là một cách lựa chọn tương đối khó bởi nó đụng chạm đến một mối quan hệ gắn kết và chặt chẽ nhất trong xã hội – quan hệ vợ chồng. Tuy nhiên, nếu vượt qua được khó khăn đó thì vở kịch sẽ có được chiều sâu đồng thời tạo được hứng thú đối với người xem.

Trong Lớp I, khi hai cán bộ cách mạng chưa xuất hiện, mâu thuẫn mới chỉ được nhen nhóm lên giữa hai vợ chồng Thơm – Ngọc. Ngọc là kẻ ham công danh phú quý, sẵn sàng bỏ người vợ trẻ đẹp ở nhà để đi lùng bắt cán bộ cách mạng nhưng lại không dám công khai hành động của mình với vợ. Trong khi đó, người vợ tuy chưa hiểu rõ lắm mọi chuyện nhưng lại không đồng tình với hành động của chồng.

Cuộc trao đổi giữa hai vợ chồng diễn ra một cách lấp lửng. Bởi Ngọc chưa chịu thừa nhận hành động xấu xa của mình nên Thơm cũng chỉ vừa dò hỏi vừa tìm cách can ngăn chồng. Ngọc tuy tìm cách chối quanh nhưng qua lời nói, càng lúc hắn càng hiện rõ ham muốn giàu sang và ý định chống đối cách mạng. Đây cũng là yếu tố chính tạo nên sức hấp dẫn của lớp kịch này. Tác giả không đi thẳng vào vấn đề. Qua lời đối thoại giữa hai nhân vật, sự việc dần sáng tỏ, chân dung, tính cách các nhân vật cũng dần lộ diện.

Sự xuất hiện của hai người cán bộ cách mạng ở Lớp II đã đẩy mâu thuẫn kịch phát triển theo một chiều hướng khác. Trong hoàn cảnh bị địch truy bắt, lòng tin của những người cán bộ cách mạng đối với quần chúng nhân dân có ý nghĩa vô cùng quan trọng, liên quan đến sinh mệnh của mỗi người, rộng hơn nữa là liên quan đến sự thành bại của cách mạng.

Sự nghi ngờ của Cửu đối với Thơm không phải là không có cơ sở. Thơm chưa phải là cơ sở của cách mạng, lại còn là vợ một tên Việt gian. Tuy nhiên, bên cạnh Cửu đã có Thái, một người đã hiểu ít nhiều về Thơm, đặc biệt là luôn có lòng tin đối với quần chúng. Lòng tin của Thái giúp Cửu tránh khỏi một hành động vội vã có thể gây ra hậu quả đáng tiếc.

Trong lớp kịch này, sức hấp dẫn từ nhân vật Thơm không phải là cuộc đấu tranh giữa cái sống và cái chết, cũng không ở sự đắn đo nên che giấu hay khai báo việc hai người cán bộ đang ở trong nhà mình. Khi Cửu và Thái mới xuất hiện, Thơm có hoảng hốt nhưng chủ yếu là do bị bất ngờ. Qua phút hốt hoảng ban đầu, Thơm đã quyết bảo vệ hai người cán bộ. Cô không băn khoăn đến mối nguy hiểm khi cả gan che giấu cán bộ cách mạng mà chỉ lo lắng vì không biết bảo vệ họ như thế nào. Hoàn cảnh bức bách đã làm bật lên hành động cao đẹp của một quần chúng yêu nước. Cô nhanh trí đẩy họ vào buồng trong (theo phong tục của nhiều dân tộc thiểu số, gian buồng là nơi cấm kị đối với người lạ). Bằng cách táo bạo ấy, cô đã khiến cho Ngọc không mảy may nghi ngờ.

Ở Lớp III, tính chất khốc liệt và éo le của hoàn cảnh đã đẩy mâu thuẫn kịch phát triển đến đỉnh cao. Một bên là Thơm, người đã cả gan vượt khỏi tập tục, chống lại chồng, che giấu cán bộ cách mạng ngay trong buồng nhà mình. Một bên là Ngọc, đang trong cuộc vây bắt cán bộ để lập công với kẻ thù. Ngọc hoàn toàn không biết những người cán bộ mà hắn rắp tâm truy bắt để lập công lại đang ở ngay trong buồng nhà mình. Hắn nấn ná ở lại, không chịu đi ngay chỉ vì ham quấn quýt với người vợ trẻ đẹp của mình.

Hoàn cảnh trớ trêu đó đã làm cho tính kịch được tô đậm. Ngọc chỉ vô tình nhưng hắn càng nấn ná thì Thơm lại càng sốt ruột. Diễn biến tâm lí của nhân vật diễn ra khá phức tạp, có thể hình dung theo các giai đoạn:

Ban đầu, Thơm giả bộ ngọt ngào với chồng, lại còn tỏ ra ân hận về những lời nói không phải với chồng trước đó, mục đích để Ngọc không nghi ngờ gì.

Khi biết lối ra vườn đã vô tình bị chặn (do đồng bọn của Ngọc đợi hắn ngoài đó), Thơm cố tình nói to lên để cán bộ biết mà đề phòng, không ra theo lối ấy.

Thơm tìm cách đẩy chồng đi để nhanh chóng giải thoát cho hai người cán bộ. Điều này hoàn toàn mâu thuẫn với thái độ của

Thơm ban đầu (cố giữ chồng ở nhà). Mặc dù tỏ vẻ ngạc nhiên nhưng rất may là Ngọc không nhận thấy sự bất thường đó có nghĩa gì.

Trong lớp này, mọi lời nói, hành động của Ngọc chỉ vô tình nhưng sự vô tình đó lại làm cho vở kịch thêm hấp dẫn. Người nghe, người xem hồi hộp theo dõi mọi lời nói, hành động của nhân vật Thơm. Thơm ở trong tình cảnh rất khó xử: nếu đẩy chồng đi lộ liễu quá sẽ làm cho hắn nghi ngờ. Nếu giữ chồng lại như ban đầu, biết đâu hắn chẳng ở lại thật, như thế hai người cán bộ sẽ gặp phải nguy hiểm. Bởi vậy, một mặt Thơm phải khéo nói dựa theo những lời của chồng khiến hắn không nghi ngờ gì, mặt khác lại phải tìm cách đẩy hắn đi thật nhanh.

Lòng tin và quyết tâm bảo vệ Đảng, bảo vệ cách mạng đã khiến Thơm trở nên nhanh trí, chính xác trong lời nói cũng như việc làm. Cô không những đã cứu cho hai người cán bộ khỏi bị địch bắt mà còn mang đến cho họ lòng tin vào sức mạnh của quần chúng.

Tuy mâu thuẫn chưa được đẩy đến mức gay gắt, quyết liệt nhưng đoạn trích (và tác phẩm nói chung) đã tạo nên được sức hấp dẫn lớn đối với người đọc, người xem bởi nó đã đặt ra và giải quyết được những vấn đề lớn của cách mạng: đó là mối quan hệ giữa cách mạng và nhân dân, là lòng tin của người cán bộ cách mạng vào tình cảm yêu nước cũng như lòng nhiệt tình cách mạng của quần chúng. Vở kịch đã chứng minh rằng: khi đã được nhân dân tin yêu và bảo vệ, những người chiến sĩ cách mạng có thể vượt qua bất cứ trở ngại, khó khăn nào.