CẢNH NGÀY HÈ

Nguyễn Trãi

I/ TÌM HIỂU CHUNG

1/ Tác giả Nguyễn Trãi

Nguyễn Trãi (1380 – 1442), là bậc đại anh hùng dân tộc

Quê quán : Chí Linh – Hải Dương, sau rời về Thường Tín – Hà Nội.

Xuất thân trong một gia đình nhà Nho, có truyền thống yêu nước.

Nguyễn Trãi là nhà thơ, nhà văn kiệt xuất, là danh nhân văn hóa thế giới. Ông có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển của văn hóa, văn học dân tộc, là người suốt đời lo cho dân, cho nước nhưng lại phải chịu nỗi oan khuất lớn nhất trong lịch sử dân tộc.

2/ Tập thơ “Quốc âm thi tập”

“Quốc âm thi tập” gồm 254 bài thơ – là tập thơ đã đưa Nguyễn Trãi lên vị trí là người đặt nền móng và mở đường cho sự phát triển của thơ Việt:

+ Về nội dung: phản ánh vẻ đẹp con người Nguyễn Trãi – người anh hùng với lí tưởng nhân nghĩa, yêu nước, thương dân; nhà thơ với tình yêu thiên nhiên, cuộc sống, con người,…

+ Về nghệ thuật: thể thơ thất ngôn Đường luật của Trung Quốc đã được Nguyễn Trãi sử dụng thuần thục như một thể thơ của dân tộc , đôi khi chen vào chỗ thích hợp một số câu lục ngôn.

Tập thơ được chia thành 4 phần: Vô đề, Môn thì lệnh, Môn hoa mộc, Môn cầm thú. Phần Vô đề gồm những bài thơ không có tựa đề và được chia thành các mục : Ngôn chí , Mạn thuật, Tự thán, Tự thuật, Bảo kính cảnh giới. Phần Bảo kính cảnh giới gồm có 61 bài, bài Cảnh ngày hè là bài số 43.

3/ Tác phẩm “Cảnh ngày hè”.

a/ Xuất xứ

Bài thơ được trích trong tập thơ “Quốc âm thi tập” – tập hợp những bài thơ sáng tác bằng chữ Nôm, bài Cảnh ngày hè là bài số 43 trong chùm Bảo kính cảnh giới (Gương báu răn mình)

b/ Hoàn cảnh sáng tác.

Bài thơ được sáng tác trong những năm tháng Nguyễn Trãi nhàn quan, lui về ở ẩn tại Côn Sơn.

c/ Thể thơ

Bảo kính cảnh giới số 43 được sáng tác theo lối thất ngôn bát cú Đường luật xen lục ngôn ( câu 1,8).

d.Bố cục

– Vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên, cuộc sống (6 câu đầu).

– Vẻ đẹp tâm hồn Nguyễn Trãi.( 2 câu cuối).

e/ Chủ đề.

Qua việc tái hiện bức tranh ngày hè vui tươi sinh động, tràn đầy sức sống, bài thơ thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của Nguyễn Trãi: yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu cuộc sống, niềm ao ước về cuộc sống thanh bình và hạnh phúc cho nhân dân.

II/ PHÂN TÍCH

1/ Vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên, cuộc sống.

a/ Tâm thế ngắm cảnh của nhà thơ (Câu 1)

Bài thơ mở đầu với câu thơ lục ngôn nêu rõ hoàn cảnh của nhà thơ lúc ấy:

                                    “ Rồi/ hóng mát /thuở ngày trường”

Câu thơ lục ngôn với cách ngắt nhịp 1/2/3 cùng với từ cổ “rồi” chỉ sự nhàn nhã, rỗi rãi, không vướng bận điều gì. “Rồi” được đặt ở đầu câu, tách ra thành một nhịp như muốn nhấn mạnh đây là hoàn cảnh lý tưởng rất hiếm hoi trong cuộc đời tác giả. Nhàn rỗi hóng mát suốt cả ngày để ngắm cảnh, làm thơ. Cuộc đời Nguyễn Trãi thường không mấy lúc được thảnh thơi, bởi vì ông vốn là người thân không nhàn mà tâm cũng không nhàn

Với tấm lòng yêu nước thương dân tha thiết, ông mong muốn được phục vụ cho dân cho nước thì một ngày nhàn hạ như thế trong cuộc đời Nguyễn Trãi đâu có nhiều. Đây chính là lúc ông được sống ung dung, được thỏa ước nguyện hòa mình với thiên nhiên mà ông hằng yêu mến.

b/ Bức tranh thiên nhiên (Câu 2,3,4)

Tác giả rỗi rãi quả là một hoàn cảnh lý tưởng để làm thơ, để yêu say cảnh đẹp thiên nhiên và qua nét bút tài hoa, qua sự cảm nhận tinh tế, một bức tranh mùa hè sinh động đã hiện lên:

“ Hòe lục đùn đùn tán rợp giương”

Từ láy “đùn đùn” vừa gợi hình, vừa gợi cảm, vừa là động từ mạnh thể hiện sự dồn lại, dồn nén, dồn dập và tuôn ra. “Giương” trong câu thơ nghĩa là trương rộng ra. Chỉ vài nét bút phác họa mà bức tranh mùa hè đã hiện lên tươi tắn, hài hoà. Trong câu thơ này, với hai động từ mạnh, tác giả đã gợi lên hình ảnh lá hòe xanh tươi, dày đặc, um tùm, tràn đầy sức sống, dồn lại thành từng chùm, từng đám xanh ngát che rợp cả mặt đất. Chính cái tươi mát của bông hòe đã rọi xuống con người ông như một niềm an ủi, vuốt ve, làm dịu đi cái nóng oi bức của mùa hè, làm mát tâm hồn thi sĩ.

Bức tranh mùa hè không chỉ có sự tươi mát của bóng hòe mà còn có:

                      “ Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ

                         Hồng liên trì đã tiễn mùi hương”

Ở hiên nhà, thạch lựu phun hoa đỏ thắm điểm thành những nét vui trên nền xanh của lá cây. Còn dưới ao, sen hồng đã tỏa ngát mùi hương. Hai câu thơ trên sử dụng động từ “phun” và “tiễn” tạo nên sức gợi tả lớn, làm cho bức tranh tràn đầy sức sống. Câu thơ “ Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ” tạo nên nét độc đáo trong thơ Ức Trai. Hoa lựu “phun thức đỏ”. Màu đỏ của hoa lựu không phải tỏa ra, rực lên mà “phun ra” dường như sức sống chất chứa, dồn nén phải bật ra. Sau này, Nguyễn Du cũng có câu thơ miêu tả về mùa hè với hoa lựu:

“Dưới trăng quyên đã gọi hè

             Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông”(Truyện Kiều)

Như vậy cả hai nhà thơ có cái nhìn tinh tế về cảnh vật. Nhưng với từ “lập lòe” Nguyễn Du thiên về màu sắc để tạo hình cho bức tranh.Còn nhà thơ Nguyễn Trãi thiên về miêu tả sức sống, ta cảm nhận được từng lớp hoa lựu trổ ra hết đợt này đến đợt khác qua động từ “phun”. Rõ ràng sức sống đang căng đầy, chất chứa bên trong cảnh vật, nó đang trỗi dậy mãnh liệt. Hình ảnh tác giả sử dụng thật mới lạ, gây được ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc.

Hai câu thơ sử dụng cách ngắt nhịp ¾ không theo nhịp thông thường đã khắc họa được nét đặc trưng trong bức tranh mùa hè khiến người đọc có thể liên tưởng rằng cả hiên nhà đầy thạch lựu phun hoa đỏ thắm, cả ao đầy sen hồng tỏa ngát mùi hương. Với hồn thơ của Nguyễn Trãi, cảnh vật tràn đầy sức sống, đẹp và lạ hơn rất nhiều.

c/ Bức tranh sinh hoạt (Câu 5,6)

Nguyễn Trãi không chỉ cảm nhận cảnh vật bằng thị giác, khứu giác mà còn cảm nhận bằng thính giác :

“ Lao xao chợ cá làng ngư phủ

                       Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”

Nhà thơ đã khéo léo sử dụng từ láy “lao xao” gợi lên tiếng ồn ào của người dân chài trong những phiên họp chợ, “dắng dỏi” là tiếng ve kêu inh ỏi, lánh lót vào buổi chiều tà để miêu tả khung cảnh đời sống. Với nghệ thuật đảo ngữ “lao xao chợ cá”, “dắng dỏi cầm ve” và từ láy tượng thanh “lao xao” , “dắng dỏi” đã làm không khí trở nên vui tươi, xua đi cái tĩnh mịch, im ắng của buổi chiều tà.

Tác giả đã cảm nhận cảnh vật dưới mọi giác quan, góc cạnh, từ âm điệu của cảnh sinh hoạt bình thường “lao xao” đến âm thanh rộn ràng “dắng dỏi”, từ những hình ảnh từ cuộc sống đời thường rất bình dị như phiên chợ cá nhộn nhịp ở làng chài, hay cảnh chiều tà ở “lầu tịch dương”. Tất cả đều được Nguyễn Trãi nhìn, nghe bằng đôi mắt yêu thương, bằng tâm hồn nhạy cảm để phát hiện ra những nét đẹp, nét vui của cảnh. Bởi tâm hồn của người anh hùng ấy rất gần gũi, rất thân thiết với thiên nhiên.

Thiên nhiên qua Nguyễn Trãi trở nên sinh động, đáng yêu và tràn đầy sức sống. Cội nguồn sâu xa của cảm xúc trên chính là tấm lòng tha thiết, yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu cuộc sống của Nguyễn Trãi. Cảnh vật thanh bình yên vui bởi sự thanh thản trong tâm hồn nhà thơ. Âm thanh lao xao từ chợ cá “làng ngư phủ” đến tiếng cầm ve dắng dỏi như tiếng đàn hay chính lòng tác giả đang rộn lên một niềm vui trước cuộc sống.

2/ Tấm lòng của nhà thơ

Nguyễn Trãi yêu thiên nhiên nhưng trước hết vẫn là tấm lòng tha thiết của ông với dân với nước:

“Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng

                            Dân giàu đủ khắp đòi phương”

Hai câu thơ cuối thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của nhà thơ. Nhìn cảnh vật tràn đầy sức sống, cuộc sống của người dân chài được yên vui, no ấm, Nguyễn Trãi ao ước được cây đàn của vua Ngu Thuấn để được đánh khúc nhạc “Nam phong” ca ngợi cảnh “dân giàu đủ khắp đòi phương”. Tiếng đàn của vua Ngu Thuấn tượng trưng cho đường lối chính trị tốt đẹp, mang lại hạnh phúc no ấm cho người dân. Ức Trai ao ước có cây đàn của vua Thuấn chính là ông ước muốn nhà vua thực hiện đường lối nhân nghĩa để cho dân giàu nước mạnh. Đây là biểu hiện của một tấm lòng yêu nước thương dân tha thiết.

Bài thơ khép lại bằng câu thơ câu thơ lục ngôn ngắn gọn với cách ngặt nhịp 3/3 thể hiện sự dồn nén cảm xúc của nhà thơ, làm đọng lại tất cả cảm hứng của bài thơ. Điểm kết của hồn thơ Nguyễn Trãi không phải là thiên nhiên mà chính là cuộc sống của người dân. Nguyễn Trãi mong muốn tất cả mọi người dân ở mọi nơi, mọi nhà “khắp đòi phương” trên đất nước Đại Việt được “giàu đủ”, ấm no hạnh phúc. Phải chăng đây là nỗi niềm khao khát, mong muốn được cống hiến và phục vụ cho dân, cho nước của Ức Trai.

III/ TỔNG KẾT

“Cảnh ngày hè” là một sáng tạo của Nguyễn Trãi về hình thức thơ. Bài thơ sử dụng nhiều động từ mạnh, đảo ngữ, nhịp thơ, sử dụng điển cố Trung Quốc. Hình ảnh gần gũi với cuộc sống đời thường. Câu thơ thất ngôn xen lục ngôn: phá vỡ tính quy phạm…Bài thơ đã thể hiện tâm hồn yêu thiên nhiên và chan chứa tình thương với nhân dân, với cuộc sống của Nguyễn Trãi. Bên cạnh đó, bài thơ thể hiện sự phá cách, đi tìm cái mới lạ khi đưa tiếng nói dân tộc vào thơ ca. “Cảnh ngày hè”  xứng đáng là bông hoa đầu mùa đẹp nhất trong văn học chữ Nôm.

“Cảnh ngày hè” là bức tranh thiên nhiên đầy sức sống:cây cối sinh sôi tươi tốt, màu sắc xanh, đỏ, hồng thắm, hương thơm tỏa ngát; là bản nhạc vui tươi về cảnh đời sinh hoạt bình dị, tiếng ve ngân như tiếng đàn rộn rã, tha thiết giữa chiều hè. Qua bức tranh thiên nhiên người đọc hiểu thêm về tấm lòng yêu thiên nhiên,yêu đời, yêu nhân dân và đất nước của Nguyễn Trãi.