Phân tích đoạn thơ “Khi ta lớn lên (….) Đất Nước có từ ngày đó…”

Cô Thu

1 năm trước

Phân tích đoạn thơ “Khi ta lớn lên (....) Đất Nước có từ ngày đó...”

Trong chương Đất Nước của trường ca Mặt đường khát vọng, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm có viết:
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng
Đất Nước có từ ngày đó…”.
(Theo Ngữ văn 12, Tập Một, NXB Giáo dục Việt Nam, 2019 ).
Anh/ chị hãy phân tích đoạn thơ trên. Từ đó, nhận xét về tính mới mẻ trong sự lí giải về Đất Nước của nhà thơ.

I/ Giới thiệu tác giả, tác phẩm, vấn đề nghị luận, trích thơ:

Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Đất nước, nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông. “Đất Nước” là một đọan trích thuộc chương V trong bản trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác năm 1971, tại chiến trường Bình Trị Thiên. Tác phẩm đã thể hiện tiếng nói mới mẻ của một người trí thức luôn đau đáu về đất nước, nhân dân. Trong 9 dòng thơ đầu, tác giả đã đem đến cho người đọc những cảm nhận mới mẻ, sâu sắc về sự sinh thành và phát triển của Đất Nước:
Khi ta lớn lên, Đất Nước đã có rồi
….
Đất Nước có từ ngày đó.

II/ Thân bài

1/ Khái quát chung

Tác phẩm Trường ca Mặt đường khát vọng được Nguyễn Khoa Điềm sáng tác năm 1971. Đất Nước là chương thứ V trong trường ca này. Đoạn thơ chính là sự thức tỉnh của thế hệ trẻ ở các thành thị miền Nam, và rộng ra, sự tự nhận thức của tuổi trẻ Việt Nam trong những năm chiến tranh xuống đường dấu tranh hòa nhịp với cuộc chiến đấu chống đế quốc Mĩ xâm lược. 9 dòng thơ đầu là những cảm nhận sâu sắc của nhà thơ về sự sinh thành và phát triển của Đất Nước qua những hình tượng cụ thể, sinh động, gợi cảm sôi nổi và thiết tha. Cái hay của đoạn thơ là hình tượng Đất Nước được cảm nhận từ phương diện văn hóa dân gian, văn học dân gian. Với thể thơ tự do, hình ảnh thơ giàu sức liên tưởng…nhà thơ giúp cho người đọc có những suy nghĩ, cảm nhận về cội nguồn và sự hình thành của Đất Nước một cách sâu sắc.

2/ Phân tích đoạn thơ

a. Trước hết, ở hai câu thơ đầu của đọan thơ, tác giả đi tìm sự lý giải về sự sinh thành của Đất Nước. Đất Nước có từ bao giờ ? Để trả lời cho câu hỏi này, nhà thơ đã viết:
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi,
Đất Nước có trong những cái ngày xửa ngày xưa mẹ thường hay kể.
Tham vọng tính tuổi Đất Nước của nhà thơ thật khó, bởi chính cái ngày xửa ngày xưa (thời gian nghệ thuật thường thấy trong truyện cổ tích) có tính phiếm chỉ, trừu tượng, không xác định. Đó là thời gian huyền hồ, hư ảo, thời gian mang màu sắc huyền thoại. Song chính ở cái ngày xửa ngày xưa đó, nhà thơ đã giúp cho chúng ta nhận thức được: Đất Nước đã có từ rất lâu, rất xa, từ bao giờ chẳng biết. Chỉ biết rằng: Khi ta cất tiếng khóc chào đời, thì Đất Nước đã hiện hữu.
b. Không dừng lại ở khát vọng đo đếm tuổi của Đất Nước, nhà thơ còn nỗ lực hình dung về khởi đầu và quá trình trưởng thành của Đất Nước:
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn,
Đất Nước lớn lên khỉ dân mình biết trồng tre mà đảnh giặc.
– Phải chăng, khởi thủy của Đất Nước là văn hóa được kết tinh từ tâm hồn và tính cách anh hùng của con người Việt Nam. Ở đây, hình ảnh miếng trầu đã là một hình tượng nghệ thuật giàu tính thẩm mỹ từng xuất hiện trong các câu chuyện cổ tích, ca dao, tục ngữ. Bởi lẽ, miếng trầu là hiện thân của tỉnh yêu thương, lòng thủy chung của tâm hồn dân tộc.
– Từ truyền thuyết dân gian đến tác phẩm thơ văn hiện đại, cây tre đã trở thành biểu tượng cho sức mạnh tinh thần dân tộc quật cường đánh giặc cứu nước và giữ nước.
c. Và còn nữa, trong quá trình trưởng thành, đất nước còn gắn liền với với đời sống văn hóa tâm linh, bằng phong tục tập quán lâu đời còn truyền lại và bằng chính cuộc sống lao động cần cù vất vả của nhân dân:
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo, cải cột thành tên,
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, dần, sàng…
– Đọan thơ, bằng những ý thơ giàu sức liên tưởng, nhà thơ đã đưa người đọc trở về với những nét đẹp văn hóa một thời của người phụ nữ Việt Nam bằng hình ảnh tóc mẹ bới sau đầu, gợi tả một nét đẹp thuần phong mỹ tục của người Việt; và những câu ca dao xưa ca ngợi vẻ đẹp đậm tình nặng nghĩa trong cuộc sống vợ chồng: cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn.
– Không những vậy, hình ảnh thơ còn thể hiện sự cảm nhận về Đất Nước gắn với nền văn hóa nông nghiệp lúa nước.
d. Khép lại đoạn thơ là lời khẳng định “Đất Nước có từ ngày đó”. Liên kết với câu thơ mở đầu, câu thơ này đã tạo nên một kết cấu chặt chẽ; cùng với những chất liệu đầy sức thuyết phục, tác giả đã khẳng định: Đất Nước có từ lâu đời, một bề dày lịch sử, một truyền thống văn hiến đáng tự hào.
e. Về nghệ thuật:
– Thể thơ tự do, gịong thơ thâm trầm, trang nghiêm; cấu trúc thơ theo lối tăng cấp: Đất Nước đã có; Đất Nước bắt đầu; Đất Nước lớn lên; Đất Nước có từ… giúp cho người đọc hình dung cả quá trình sinh ra, lớn lên, trưởng thành của đất nước trong thời gian trường kỳ của con người Việt Nam qua bao thế hệ.
– Đặc biệt là cách nhà thơ viết hoa hai từ Đất Nước (vốn là một danh từ chung) cũng đã giúp ta cảm nhận tình yêu và sự trân trọng của nhà thơ khi nói về đất nước, quê hương của mình.

3. Nhận xét:

– Có thể nói, đọan thơ mở đầu trả lời cho câu hỏi về cội nguồn đất nước – một câu hỏi quen thuộc, giản dị, tác giả đã lí giải đầy độc đáo, dù bằng cách nói rất giản dị, tự nhiên nhưng cũng rất mới lạ.
– Nhà thơ không tạo ra khoảng cách sử thi để chiêm ngưỡng và ca ngợi Đất Nước hoặc dùng những hình ảnh mĩ lệ, mang tính biểu tượng để cảm nhận và lý giải, mà dùng cách nói rất đỗi giản dị, tự nhiên với những gi gần gũi, thân thiết, bình dị nhất.

III. Kết bài

– Chín câu thơ mở đầu cho đọan trích “Đất Nước” đã thật sự để lại những ấn tượng và cảm xúc sâu sắc cho người đọc về sự sinh thành và trưởng thành của đất nước. Bởi lẽ, đọan thơ đã giúp cho tất cả mọi người, đặc biệt là thế hệ trẻ, những ai mà còn có những nhận thức mơ hồ về đất nước mình thật sự phải suy ngẫm.
– Đọan thơ còn cho chúng ta hiểu được Đất Nước thật thân thương và gần gũi biết nhường nào. Từ đó, đọan thơ bồi dưỡng thêm cho chúng ta về tình yêu đất nước, quê hương mình và biến tình yêu ấy bằng thái độ, hành động dựng xây, bảo vệ đất nước.

🔻 Xem thêm: